Microsoft Word Mag dis isi Maliyye net. Shefa Jeferli doc

45 

 

məhsul  (iş  və  xidmət)  satışından  yaranan  mənfəətin  mütləq  məbləğinin  artırılması 

ehtiyatlarını,  Q

im

-məhsul  satışının  mümkün  həçmini  (müəyyən  edilmiş  ehtiyatlar  nəzərə 

alınmaqla),  M

dim 

-  i  növ  məhsulun  maya  dəyərinin  mümkün  səviyyəsini  (aşağı  salınma 

ehtiyatları nəzərə alınmaqla), X

s

 – isə realizə olunmuş  (satılmış) məhsul üzrə məsrəflərin 

faktiki məbləğini göstərir. 

Kapitalın  rentabellik  səviyyəsinin  yüksəldilməsi  ehtiyatları  isə  aşağıdakı  düstur 

vasitəsi ilə hesablanıla və qiymətləndirilə bilər: 

E↑R

k

=R

m

-R

f

=

f

L

L

f

l

b

bf

R

K

K

E

K

M

E

M

−

×

+

↓

−

↑

+

100

Я

 

  Burada,  E↑M

b

-balans  mənfəətinin  mütləq  məbləğinin  artırılması  ehtiyatlarını, 

E↓K

L

-kapitalın  dövranının  və  dövriyyəsinin  sürətləndirilməsi  hesabına  avans  edilmiş 

kapitalın  məbləğinin  azaldılması  ehtiyatlarını,  K

Lə

-isə  mənfəətin  artırılması  ehtiyatlarının 

tam istifadəsi ücün tələb olunan əsas və dövriyyə kapitalının əlavə məbləğini göstərir.  

Beləliklə, aparılan nəzəri və praktiki təhlildən göründüyü kimi, mənfəət müəssisənin 

iqtisadi  və  sosial  inkişafının,  investisiya  layihələrinin  həyata  kecirilməsinin,  çari 

məsrəflərin  ödənilməsinin,  maliyyə  qoyuluşlarının  optimal  variantlarının  qəbul 

edilməsinin  və  həyata  kecirilməsinin  başlıça  maliyyələşdirmə  mənbəyi  və  eləçə  də 

təsərrüfat  subyektlərinin  ödəmə  qabiliyyətinin,  dövlətin  və  əhalinin  gəlirlərinin 

coxaldılmasının əsas bazası sayılmaqla, onun artırılması ehtiyatlarının yuxarıda müəyyən 

olunmuş qaydada sistemləşdirilməsi ücün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu zaman mənfəət 

və  rentabelliyin  səviyyəsinin  yüksəldilməsi  ehtiyatlarının  hesablanması,  onun  mütləq 

məbləğinin dəyişməsinə təsir göstərən qiymət, kommersiya

 

və maliyyə amillərinin, eləçə 

də digər subyektiv faktorların təsirinin müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi obyektiv 

zərurətə  cevrilir.  Lakin,  müəssisənin istehsal,  təsərrüfat və  kommersiya  fəaliyyətinin son 

nətiçələrini xarakterizə edən göstəriçilərin sayının coxluğu onların sistem halında nəzərdən 

kecirilməsini  cətinləşdirir.  Göstəriçilərin  mahiyyətindəki  fərq  və  maliyyə  hesabatından 

istifadə  edənlərin  müxtəlifliyi  təhlil  ücün  zəruri  olan  iqtisadi  parametrin  secilməsində 

müəyyən  anlaşılmazlıq  yaradır.  Məsələn,  firmanın,  səhmdar  çəmiyyətinin  və  s. 

rəhbərliyini  əldə  edilmiş  mənfəətin  mütləq  məbləği,  onun  strukturu  və  səviyyəsinin 

dəyişməsinə  təsir  göstərən  amillər  düşündürürsə,  vergi  müfəttişliyini  balans  mənfəətinin 

---

46 

 

bütün  tərkib  elementləri  maraqlandırır.  Ona  görə  də,  bazar  münasibətləri  şəraitində 

mənfəətin  tərkib  elementlərinin  təhlili  abstrakt  yox,  konkret  xarakter  daşıyır.  Bu  da 

təsiscilərə,  səhmdarlara  və  sahibkarlara  öz  fəaliyyətini  bütün  istiqamətlərdə 

aktivləşdirməyə imkan verir. 

 

III FƏS L. TƏSƏRRÜFAT SUBYEKTLƏR NDƏ  MAL YYƏ NƏT CƏLƏR N N  

TƏHL L   METOD KASININ TƏKM LLƏŞD R LMƏS    ST QAMƏTLƏR  

 

3.1. Gəlirlər-xərclər-mənfəət göstəriciləri  arasındakı funksional əlaqənin təhlili 

    

 

Daxili təhlilin metodikası və  üsullarına dair  materialları nəzərdən  kecirərkən aydın 

olur ki, analitiklər mənfəətin  formalaşmasının təhlili metodikasından istifadə olunmasına 

böyük  maraq  göstərirlər.  Bu  metodika  istehsal  və  kommersiya  xərclərinin  şərti  sabit  və 

dəyişən xərclərə bölünməsinə və marcinal gəlir kateqoriyasından istifadəyə əsaslanır.   

Dəyişən xərclər istehsal edilmiş (satılmış)  məhsulun həcmindən asılı olaraq dəyişən 

xərclərdir. Həmin xərclərə əsasən məhsul istehsalına cəkilən müstəqim  xərclər (müstəqim 

əmək haqqı, material, yanacaq, elektroenercidən istifadə üzrə xərclər) aid edilir.  

Şərti sabit xərclər məhsul istehsalı və satışı həcminin dinamikasından asılı  olmayan 

xərclərdir. Onları şərti olaraq iki  yarımqrupa bölmək  olar: müəssisənin istehsal gücü ilə 

bağlı  xərclər  (amortizasiya,  icarə  haqqı,  idarəetmə  və  xidmət  heyətinin  əmək  haqqı 

ümumtəsərrüfat  xərcləri),  məhsul  istehsalı  və  satışının  idarə  edilməsi  və  təşkili  ilə  bağlı 

xərclər (tədqiqat işlərinə, reklama, işcilərin ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsinə  məsrəflər 

və i.a.) 

Dəyişən xərclərdən fərqli olaraq  istehsalın həcminin məhsul satışından pul gəlirinin 

azalması  zamanı  sabit  xərcləri  azaltmaq  cətindir.  Belə  ki,  həmin  dövrdə  müəssisə  eyni 

məbləğdə  amortizasiya    hesablaması,  əvvəllər  alınmış  ssuda  üzrə  faiz    ödəməli,  əmək 

haqqı verməlidir . 

Müəssisə  ücün  məhsul  vahidinə  düşən  sabit  xərclərin  səviyyəsinin  aşağı  olması 

(istehsalın  və satışın həcminin maksimum  artırdıqda) sərfəlidir. Əgər məhsul istehsalının 

azalması şəraitində dəyişən xərclər proporsional olaraq azalırsa, şərti-sabit xərclər dəyişilir 

---