Microsoft Word derslik-Semengul doc
Yüklə 12,87 Kb. Pdf görüntüsü
|
71 aydın izahat verərək, ikinci dil kimi, fars dilinin tədrisi üzrə ana di- lində tədris vəsaitinin olmamasından narazı qaldığına işarə etmişdir. İki hissədən ibarət olan «Sihah əl-əcəm» əsərinin birinci his- səsinə farsca-azərbaycanca təxminən dörd min söz daxil edilmişdir. İkinci hissəsində isə fars dilinin qrammatikası haqqında Azərbaycan dilində oçerk verilmişdir. Burada bir çox qrammatik dəyişmələr müvafiq misallar əsasında izah edilmişdir. Buna görə də məktəb və maarif tariximizdə «Sihah əl-əcəm» əsərini fars dilinin ikinci dil ki- mi tədrisi üçün Azərbaycan dilində tərtib edilmiş ilk tədris vəsaiti kimi dəyərləndirmək lazımdır. Bu cəhətdən, Azərbaycan məktəb ta- rixində «Sihah əl-əcəm» kitabı müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Çün- ki «Sihah əl-əcəm» əsərinin Azərbaycan dilində tərtib edilməsi an- caq təlimin ana dilində aparılması zərurətinin dərk edilməsi ilə əla- qədar olan bir təşəbbüsdür. XIII əsrdə nəstəliq xəttini icad edən Xacə Mirəli Təbrizinin fəaliyyətindən belə bir qənaətə gəlmək olar ki, həmin dövrdə xətt və yazının inkişafı məsələsi ilə də Azərbaycanın maarif xadimləri məş- ğul olmuşlar. XIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda təbabət üzrə Mah- mud ibn İlyas, Əbdülməcid Təbib kimi görkəmli tibb alimlərinin də elmi və pedaqoji fəaliyyətləri nəzəri cəlb edir. Bu alimlərin “Tebbi- name”, “Ketab ol-tebb” adlı əsərlərinə verilmiş təhlilə əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycanda müstəqil bir elm kimi sistemləşdirilmiş tibbi fikir inkişafının başlanması məhz XIII əsrin ikinci yarısına təsadüf edir. XIII əsrin axırları və XIV əsrin əvvəllərində Azərbaycanda maarif sahəsində yüksəliş daha artıq gözə çarpır. Bu dövrün mühüm xüsusiyyətlərindən biri bundan ibarətdir ki, Azərbaycanda ədəbi irsin ana dilində təşəkkül tapması, həmin is- tiqamətdə maarif və təhsilin inkişafı məsələsi bir sıra şair, alim və ictimai xadimləri böyük maarif əhəmiyyəti daşıyan təşəbbüslər gös- tərməyə sövq etmişdir. Habelə bu dövrdə fəlsəfə, ədəbiyyat, tarix, astronomiya və tibb elmləri üzrə tədqiq və təhsil sahələri daha da genişlənmiş, İranda və Azərbaycanda elmi düşüncə və maarifin in- 72 kişafı nöqteyi-nəzərdən tarixi əhəmiyyət daşıyan bir sıra mühüm abidələr yaranmışdır. Marağa rəsədxanası, “Şənb Qazan” məktəb və mədrəsəsi, Rəb Rəşidi darülfünunu, “Sultaniyyə” mədrəsələri bun- lara misal ola bilər. Marağa rəsədxanası XIII əsrin ikinci yarısında (1258 – 1259) Məhəmməd Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi altında tikilərək, Şərqdə ən mühüm elm və tədris mərkəzlərindən biri olmuşdur 1 . Marağa şəhərində rəsədxana yaradılması burada elmi ocaqla- rın, maarif işlərinin genişlənməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir gös- tərmişdir. Rəsədxananın nəzdində açılmış kitabxana şərq ölkələrin- də mövcud olan ən mühüm kitabxanalardan biri idi. Nəsirəddinin yazdığına görə, Bağdad, Şam, Musel və Xorasanda olan ən dəyərli kitablar Marağa kitabxanasına köçürülmüşdü. Nəsirəddin Tusi kimi dövrün ən böyük alimi Marağa mədrə- sələrinin müəllimlərindən biri idi 2 . Onun mühazirələrində Şərqin müxtəlif rayonlarından gəlmiş tələbə və elm həvəskarları iştirak edirdilər. Tusinin yanında təhsil almış Azərbaycanın görkəmli alim və ədibləri az olmamışdır. Hümam Təbrizi də bu sıraya daxildir. Marağa rəsədxanasında Nəsirəddin Tusi ilə əməkdaşlıq etmək üçün Tiflis, Qəzvin, Dəməşq, Musel şəhərlərindən dəvət edilmiş ri- yaziyyatçı Möhyəddin İxlati, filosof Nəcməddin Dəbiran, həndə- səyə və rəsədxana alətlərinə yaxşı bələd olan Müəyyəddin əl-Ərzi və Fəxrəddin Mərağı kimi görkəmli alimlərin də Marağa mədrəsələ- rində tədrislə məşğul olmalarıni ehtimal etmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, XIII əsrin axırları və XIV əsrin əv- vəlləri Azərbaycanda Məhəmməd Qazan xanın hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir. Məlum olduğu kimi, Qazan xan öz hakimiyyətini möh- kəmləndirmək üçün ölkədə monqolların zülmü nəticəsində büsbü- 1 Marağa rəsədxanasında ulduzların xəritələri, astronomiyaya aid olan cədvəllər, alətlər, elmi-nəzəri əsərlər yaradılmışdır. Burada 1279-cu ildə Məhəmməd ibn Müəyyidəddin tərəfindən hazırlanmış bir ulduz qlobusu Drezden şəhərində «Ri- yaziyyat-fizika zalı» adlı bir muzeydə saxlanmaqdadır. 2 XVII əsr fransız səyyahı Şardənin yazdığına görə, «Tatar imperiyası mədrəsə- lərinin rəhbərliyi uzun müddət Nəsirəddin Tusiyə tapşırılmışdır». 73 tün dağılmış kənd təsərrüfatı sahəsində, eləcə də maliyyə və pul sis- temində bir sıra islahat aparmağa başladı. Qazan xanın islahatı mül- kədarların xeyrinə olsa da, hər halda, ölkədə müəyyən dərəcədə kənd təsərrüfatını və maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırdı, xüsusilə ti- carətin inkişafına səbəb oldu. Əlbəttə, bu vəziyyət ölkədə savada olan ehtiyacı daha artırdı, elm və mədəni-maarif işlərinin yüksəlişi- nə təsirsiz qalmadı. Elm və sənətə dərin rəğbət bəsləyən Qazan xanın özü hərtə- rəfli inkişaf etmiş bir hökmdar olmuşdur 1 . Buna görə də Fəzlullah Rəşidəddin kimi böyük tarixçi və maarifpərvər alimin Qazan xan tə- rəfindən dövlət başçısı təyin olunması təsadüfi deyildir. Əlbəttə, yuxarıda göstərdiyimiz şərait XIII əsrin axırları və XIV əsrin əvvəllərində Azərbaycanda elm, mədəni-maarif işlərinin inkişafı üçün imkanların xeyli genişlənməsinə təsir etmişdir. Belə ki, Qazan xan və onun vəziri Fəzlullah Rəşidəddinin dövründə Azərbaycanda mühüm elmi mərkəzlər və təlim-tərbiyə ocaqları tə- sis edilmişdir. Bunlardan biri Qazan xanın təşəbbüsü ilə 1302-ci il- də Təbrizin yaxınlığında Şam adlanan yerdə tikilmiş və “Şənb Qa- zan” adı ilə məşhur olmuşdur. Orta əsr məxəzlərində Şənb Qazanda gözəl mədrəsələr mövcud olduğu qeyd edilmişdir. “Şənb Qazan” mədrəsəsini ibn Bətutə (1303 – 1379) görmüş və onu səyahətnaməsində qeyd etmişdir. O, yazır: «10 gün yol get- dikdən sonra Təbriz şəhərinə çatdıq. Təbrizin xaricində Şam adla- nan bir yerdə mənzil etdik. Əraq padşahı olan Qazan xanın qəbri bu məhəldədir. Onun qəbri yanında gözəl bir mədrəsə tikilmişdir». 1 Orta əsrin ən mötəbər tarixçilərindən biri olan Fəzlullah Rəşidəddinin M.Qazan xana (1217 – 1304) yazdığı tərcümeyi-haldan məlum olur ki, yaxşı zərgər, dəmir- çi, dülgər, xarrat olan M.Qazanxan kimyanı, təbabəti və əczaçılığı gözəl bilirdi. O, hətta təbabət sahəsində tədqiqat işi ilə də məşğul olurdu. Vaxtı ilə təbabət üçün çox əhəmiyyətli olan onun hazırladığı bir dərman «Teryaq-e Qazani» adı ilə məş- hur olmuşdur. Qazan xan mahir mədəniyyətşünas və tarixçi olmuş, nücum elmini öy- rənmişdir. «Came ət-təvarix»də Qazan xanın ərəb, fars, hind və Avropa dilləri ilə tanış olduğu qeyd edilmişdir. Yüklə 12,87 Kb. Dostları ilə paylaş:
|