Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

elektr  zarayadinin` 6lkenligi tasir etedi.Maselen plastoxinonning (PQ)fotositema-11 tasirinde 
kalpine keliui, kinaza fermentin aktivlestirip jakti jiynaushi kompleksting fosforlaniuina alip 
keledi. JJKning fosforlaniui oning teris zaryadlaniuin kobeytedi,bul JJKning membrananing 
stroma boliminde aralasiuin taminlep, jutilgan jaktilik energiyasining FS-1 ge koshiuin 
arttiradi.FS- 1 de fotoximiyalik aktivlikting artiui PQ  okisleniuin kusheytedi,ol oz gezeginde 
kinazaning inaktivatsiyasina alip keledi,al fosfataza JJKni fosforsizlandiradi.Solay etip, JJK xam 
FS-a`a`lerding oz-ara aktivlik regulyatsiyasinda kaytimli baylanis korinisinde boladi. 
Regulyatsiyaning bunday mexanizmi xloroplast membranalaninda belok komplekslerding lateral 
transportlarin iske saladi. 
Fotosintezdin` qaran`g`iliq fazasi 
     Fotoximiyaliq reaktsiyalardin` na`tiyjesinde xloroplastlarda kerekli da`rejede ATR ha`m 
NADRN d6ziledi. Bul fotosintezdin` jaqtiliq fazasinin` en` son`g`i produkti. Bul  fazada SO
2
 
uglevodqa shekem qayta tikleniwinde qatnasadi.  
ATR ha`m NADRN o`zliginen SO
2
 ni qa`lpine keltire almaydi sebebi fotosintezdin` 
qaran`g`iliq fazasi ko`p g`ana reaktsiyani o`z ishine alatug`in quramali protsess. Odan basqa SO
2
 
nin` qa`lpine keliwinin` ha`r tu`rli jollari bar. ,Ha`zirgi waqitta SO2
 
fiksatsiyasinin` S
3
 ha`m S
4
 
jollari aniklangan.  
Fotosintezdin` S
3
 joli 
Karbonat angidridi (SO2) assimilyatsyasinin` bunday joli barliq o`simliklerge tiysli bolip 
oni birinshi ma`rte amerikali bioximik M. Kal`vin sha`kirtleri menen 1946-1956-jillari  ashqan. 
Fotosintezdin` S
3
 jolin aniqlawda olar  zaryadlang`an atomlar usilinan paydalang`an. Olar bir 
kletkali jasil suw otlarin ha`m zaryadlang`an 
14
SO2 alg`an. Olar fotosintezlep turg`an suw otin 
zaryadlag`an.
 14
 SO2 bar ortaliqta belgili waqit aralig`inda uslap, keyin tez arada ekstraktsiyalap 
xromotografiyaliq usilda ajiratilg`an birikpelerde 
14
S mug`darin aniqlag`an. Bir minuttan keyin 
14
S u`sh ha`m jeti uglerodli qant ha`m qant fosforin, organikaliq kislotalar: alma, shavel`, uksus 
kislotasina, fosfoenolpiruvatqa, aminokislotalar: alanin ha`m asparagin kislotasina o`tken. 
Ekspozitsiya waqtin 0,1-2 sekundqa shekem kiskartkanda zaryadlang`an uglerod atomi 
fosfoglitserin kislotasinin` karboksil gruppasinda aniqlang`an.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Bunnan fotosintezdin` en` da`slepki produkti 3-fosfoglitserin kislotasi ekenligi aniq boldi. 
Endigi ma`sele karbonat angidridinin` da`slepki aktseptori ha`m onin` ta`biyatin aniqlaw ushin 
suw oti jaqtiliqta 1% li SO2 ortaliqqa qoyilip, keyin onin` kontsentratsiyasi birden 0,003% ke 
shekem to`menletildi, yag`niy SO2 defitsitligine alip kelindi. Bunda SO2
 
jetispegen jag`dayda 
SO2 nin` aktseptori retinde xizmet atqaratug`in zat toplanatug`inlig`i ko`zde tutilg`an edi. Eki 
o`lshemli xromotografiya usili arqali SO2 jetispegende klekada qisqa waqitta ribulozo-1,5-
difosfat kontsentratsiyasi artqan.Budan SO2
 
nin` da`slepki fiksatsiyasi S
5
+SO2
  S
6    
2S
3
 boladi 
dep shamalandi. Bul boljawdi tekserip ko`riw ushin xlorella yamasa shpinat kletkalarinan 
aling`an ekstraktka zaryadlang`an 
32
P li ribuloz-a`,o`-difosfatti qosqanda, jaqtida radioaktiv 
fosfoglitserin kislotasi (FGK) payda bolg`anin aniqlag`an. Bul reaktsiya 
ribulozodifosfatkarboksilaza (karboksidismutaza) arqali katalizlenedi. Bul fermenttin` aktivligi 
Mg
g`+
 ioni qatnasinda PH w.h-h.0 artadi. Fotosintezdin` S
q
 joli boyinsha reaktsiyalar Kal`vin 
laboratoriyasinda toliq aniqlang`anliqtan oni 
Kal`vin tsikli dep ataydi. Bul tsikl to`mendegi 6sh 
etaptan turadi: karboksillenu, qaytariliw ha`m qayta tikleniw (regeneratsiya).  
1. Karboksilleniw. Ribulozo-5-fosfat molekulalari ATR ha`m fosforibulozokinaza fermenti 
ta`sirinde fosforlanadi. Na`tiyjede ribulozo-1,5-difosfat molekulalari payda bolip, O2an 
CH
2
O(P)
 
CHOH
 
14
 COOH
 

---

ribulozodifosfatkarboksilaza fermenti  ja`rdeminde SO2 qosiladi. Payda bolg`an produkt eki 
molekula 3-fosfoglitserin kislotasina (3-FGK) tarqaladi. 
2. Kaytariliw fazasi 3-FGK eki etapta 3-fosfoglitserin al`degidine shekem qaytariladi. 
Da`slebinde 3-FGK ATR ha`m fosfoglitseratkinaza fermenti qatnasindaa`,q-difosfoglitserin 
kislotasina shekem fosforlaniw boladi. Keyin bul 1,3-difosfoglitserin kislotasi (a`,q FGK) 
NADRN ha`m fosfoglitserin al`degidinin` degidrogenazalari ja`rdeminde qaytariladi.  
3. Kayta tikleniw (regeneratsiya). Bul fazada joqarida keltirilgen reaktsiyalar na`tijesinde 
6sh molekula SO2 nin` na`tiyjesinde alti molekula qaytarilg`an 3- fosfotrioz  payda boladi. 
Olardan besewi ribolozo-5- fosfatti qayta tiklewge sarplansa, birewi glyukozanin` sintezine 
qollaniladi. q-FGA triozosfatizomeraza ta`sirinde fosfodioksiatsetonga izomerlenedi. Al`dolaza 
qatnasinda 3-FGA ha`m fosfodioksiatseton fruktozo -1,6- difosfat payda etip, 
kondensatsiyalanadi. Payda bolg`an fruktozo -1,6-difosfattan fruktozo -1,6-difosfotaza 
ja`rdeminde bir fosfat ajiralip shig`adi. SO2
 
da`slepki aktseptorinin` qayta tikleniwine baylanisli 
keyigi reaktsiyalarda transketolaza ha`m al`doza fermentleri izbe-izlik penen qatnasadi. 
Transketolaza eki uglerodli glikol` al`degidindegi uglerodti ketozadan al`dozag`a o`tkeriwde 
katalizlendi. Keyin al`dolaza fosfodioksiatsetonnin` ush uglerodli qaldig`in al`dozag`a eritro-n`-
fosfatqa o`tkeredi. Na`tiyjede sedogeptuloza-1,7-difosfat sintezlenedi. Sedogeptuloza-1,7-
difosfat fosforsizlanadi ha`m  transketolaza ta`sirinde onnan ha`m 3-FGA dan ksilulozo-5-fosfat 
ha`m ribozo-5-fosfat payda boladi. Eki molekula ksilulozo-5-fosfat ribulozofosfat epimeraza 
qatnasinda ha`m bir molekula  riboza 5-fosfat ribozofosfatizomeraza qatnasinda u`sh molekula 
ribuloz-5-fosfatqa aylanadi. Sonnan basap SO2 nin` fiksatsiya tsikli qaytadan baslanadi. №alg`an 
altinshi molekula 3-FGA  dan al`dolaza fermenti ta`sirinde fruktozo-1,6-difosfat payda bolip, 
odan glyukoza, saxaroza ha`m kraxmal payda boladi.  
Solay etip fotosintezdin` fotoximiyaliq reaktsiyalari na`tiyjesinde  bir molekula 
glyukozanin` payda boliwi ushin 12 NADRN ha`m 18 ATR kerek boladi.  
Fotosintezdin` S
4
 joli 
Avstraliyali ilimpazlar M. D. Xetch ha`m K. R. Slek (1966) fotosintez protsessinde SO2 
fiksatsiyasinin` S
3
 jolina uqsamaytug`in jan`a tipin aniqladi. Bul S
4
 joli qant qamisi, ma`kke, 
ju`weri, amorant ha`m basqa o`simliklerde ushirasadi. Bul o`simliklerdin` japiraqlari eki tiptegi 
xloroplastlarg`a iye boladi. Mezofil kletkalarda qa`dimgishe xloroplastlar ha`m o`tkiziwshi 
t6tiksheler (naylar) tokimalarin orap turiwshi kletkalarda granlari bolmag`an iri xloroplastlar 
ko`plep ushirasadi. Atmosferadan SO2 japiraq ustitsalari arqali diffuziyalanip mezofil 
kletkalarinin` tsitoplazmasina o`tedi. Ha`m ol da`slepki aktseptor fosfoenolpiruvat (FEP) penen 
FEPkarboksilaza fermenti qatnasinda reaktsiyag`a kirisip oksoloatsetat kislotani payda etedi.  
    Oksaloatsetat  kislota  xloroplastlarg`a  kirgennen keyin NADRN qatnasinda qaytarilip alma 
(malat)  kislotasin payda etedi. Oksoloatsetat kislota NH
4
+ 
qatnasinda aspartat aminokislotasina 
aylaniwi m6mkin. Keyin malat yamasa aspartat kislotasi mezofil kletkalardan shig`ip o`tkiziwshi 
nay tkanlarin orap turatug`in (obkladka)   kletkalarinin` xloroplastlarina kiredi ha`m ol jerde 
dekarboksillenedi ha`m piruvat penen SO2 payda boladi. Bul reaktsiyani dekarboksillewshi 
malat degidrogenaza a`melge asiradi. Bul xloroplastlarda granlar bolmag`anliqtan fotosistema 2 
ku`shli bolmaydi, solayda bolsa olarda kraxmal ko`p toplanadi. Bunin` sebebi xloroplastlarda 
payda bolatug`in NADRN ha`m malattin` oksidleniwi dekarboksilleniwde payda bolatug`in SO2
 
isletiledi bul xloroplastlarda fotofosforlaniw tsikl protsessinde ko`p mug`darda ATR 
sintezlenedi. SO2 fiksatsiyasi Kal`vin tsikli tipinde boladi. Bir qansha o`simliklerde (misali 
amarant, sora) fotosintezdin` S
4
 joli menen alma kislotasi obkladka kletkalarinda NAD nin` 
qaytiwi menen mitoxondriyada dekarboksillenedi.  
Malattin` tarqaliwinan payda bolg`an piruvat mezofil kletkalarinin xloroplastlarina qaytadi, 
bul jerde  ol qaytadan birlemshi aktseptorg`a (SO2-FEP) aylaniwi mu`mkin. Bul ustitsalardin` 
jabiq bolg`anda da S
4 
fotosintezdin` boliwina imkaniyat beredi,cebebi obkladka kletkalari 
da`slep payda bolg`an malatti SO2
 
nin` donori retinde qollanadi. S
n` 
o`simlikleri jaqtida dem 
alg`anda payda bolg`an SO2 di de isletiliwi mu`mkin. Jazdin` issi ku`nlerinde ustitsalardin` 
jabiliwi transpiratsiya na`tijesinde suwdin`  O2 aliwin azaytadi. S
4 
o`simlikleri qurg`aqshiliqqa 

---