Microsoft Word 191 Azerbaijan Independent Islam and the State azeri doc
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
Avropa üzrə Hesabat N°191 25 mart 2008 AZƏRBAYCAN: MÜSTƏQİL İSLAM VƏ DÖVLƏT I. GİRİŞ Son on il ərzində İslamçı qruplara qarşı zərbələr radikal İslamın Azərbaycanda artmaqda olması ehtimalını gücləndirib. Hökümət zorakılıq aktları planlaşdırmaqda iddia edilən fəalları həbs etmişdir. Mətbuat xarici təşkilatlara qarşı terror hücumları haqda məlumlatlar yaymışdır. Əsl vəziyyət isə bu qədər birmənalı deyil. Öz mədəni modellərini ixrac etmək istəyən ölkələrə (İran, Türkiyə və Yaxın Şərqə) qonşu olan Azərbaycana 2001-ci ilə qədər missioner və xeyriyyə təşkilatlarının davamlı axını müşahidə olunurdu. Onların təsiri nəticəsində həm şiə, həmçinin də sünni qruplar yaranmışdır. Bu qrupları dünyavi quruluşa təhlükə sayan dövlət onlarla münasibət qurmaq üzərində baş sındırmaqda idi. Azərbaycanda bir sıra müsəlman icmalar, xüsusilə sələfilər, rəsmi dini idarə olan Qafqaz Müsəlman İdarəsinin (QMİ) dini hakimiyyətini tanımaqdan imtina edir. Hökümətin narahatçılığına səbəb bu məscidlərə dindarların artan axınıdır. Əksər sələfilər İslama puritan yanaşan və siyasətə can atmayan mömin müsəlmanlardır. Yalnız az bir hissəsi hökümətə açıq müxalif fikirlər söyləyir, lakin hökümətin QMİ və Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi (DQİDK) vasitəsilə dini fəaliyyətə tətbiq etdiyi sərt nəzarət bəzi müstəqil qrupları ixtilafa vadar edib.
1 Xüsusilə bəzi kiçik və müstəqil şiə icmaların adlarını çəkmək olar ki, onlar dini azadlıqları naminə mübarizə aparır və artıq siyasi müxalifətlə əlaqələr qurmağa nail olub.
1 Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi (QMİ) və Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi (DQİDK) dini həyatı izləyən və ona nəzarət edən dövlət qurumlarıdır. QMİ Sovet dövründə yaradılıb və (1980-ci ildən) Allahşükür Paşazadə tərəfindən idarə olunur. Bu qurum ruhaniləri təyin edir, moizələrə nəzarət edir və Məkkəyə ziyarəti təşkil edir. 2001-ci ildə yaradılan DQİDK dini icmaların qeydiyyatına və fəaliyyətinə nəzarət edir. Bu təşkilatlarla əlaqədar daha ətraflı məlumat üçün bax aşağıda Bölmə IV.A. Müsəlman icmaların dövlətin təhlükəsizliyinə nə dərəcədə təhlükə təşkil edib-etməməsi və cihadçı ekstremizmə qarşı nə kimi səmərəli üsullar qəbul olunmalıdır suallarına cavab tapmaq məqsədilə bu hesabat diqqəti müstəqil müsəlman icmalarla Azərbaycan dövləti arasında münasibətlərə yönəldir. A. DÜNYAVİLİK ƏNƏNƏSİ İslamın şiə məzhəbi müasir Azərbaycanın ərazisində on altıncı əsrdən sonra aparıcı təriqətə çevrilmişdir, lakin İranın təsiri zəif olan şimal bölgələrində əksər əhali sünnilərdir. Rusiya ilə İran arasında 1828-ci ildə imzalanmış Türkmənçay müqaviləsindən sonra Azərbaycan Respublikasında və İranda yaşayan azərbaycanlılar bir-birindən ayrılmışlar. 2 Azərbaycanda yaşayanlar Çar Rusiyasının İslamı tədricən marginallaşdıran ruslaşdırma siyasətinin təsirinə məruz qalmışdır, 3 sonra isə, Sovet höküməti cəmiyyətin dünyaviləşməsini daha da dərinləşdirmişdir. 1930-cu illər əksər məscidlərin bağlanması və dinə qarşı ən sərt təzyiqlərlə yadda qalmışdır. 1940-cı illərdə müsəlmanları və onların dini fəaliyyətini idarə etmək üçün Moskva yeni qurum yaratdı. 4 Qafqaz və Orta Asiya müsəlmanların bir qismi gizli və dövlətin nəzarətindən kənar etiqad qrupları yaratmağa nail oldular, 5 lakin 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdiyi bir
2 Saziş Yerevan, Naxçıvan və Talış xanlığının qalıqları üzərində Rusiyanın suverenliyini tanımış və imperiyalar arasında Araz çayını sərhəd kimi müəyyən etmişdir. 3 Böhran Qrupunun telefon müsahibəsi, Bayram Balcı, direktor, Fransanın Mərkəzi Asiyaşunaslıq İnstitutu, Daşkənd, avqust 2007; və S. Kornel, “Azərbaycanda islamın siyasiləşməsi”, Mərkəzi Asiya-Qafqaz İnstitutu və İpək Yolu Araşdırmalar Proqramı, Vaşinqton və Uppsala, 2006. 4
Qazaxıstan (Daşkənd), Şimalı Qafqaz (Maxaçkala) və Cənubi Qafqaz (Bakı) – sonradan Rusiya Müsəlmanları İdarəsinə çevrilən “SSRİ-nın Avropa hissəsinin Müsəlmanlarının Mərkəzi İdarəsinə” 1943-ci ildə əlavə edilmişdir. 5 Bu hesabat qeyri-rəsmi İslamı (İslam icmalarını) “müstəqil” adlandırır. Digərləri “qeyri-rəsmi İslam” terminini istifadə edirlər – C. Qlen, Mərkəzi Asiyada Sovet Mirası (Cippenham, 1999) bax, səh. 91 – və ya “parallel İslam” – bax A.Benniqsen, Unudulmuş Müsəlmanlar (Paris, Azərbaycan: Müstəqil İslam və Dövlət Böhran Qrupunun Avropa üzrə Hesabatı N°191, 25 mart 2008 səhifə 2
zaman, əksər azərbaycanlılar təşkilatlanmış dini qruplarla əlaqələri itirmişdirlər. Muasir Azərbaycan əhalisinin yalnız kiçik hissəsinin İslamın əsas şərtlərinə əməl edən dünyavi bir ölkədir. 6
2006-ci ilin tədqiqatı göstərir ki, “siz özünüzü bütün dini mərasimləri (adətləri) bilən və onlara riayət edən əsl inanclı hesab edirsiniz” sualına yalnız 7.2% respondent müsbət cavab vermişdir; 49.7% faiz insan isə özlərini “dinə inanan, lakin dini məsələlərdən bilikli olmayan və dini şərtlərə riayət etməyən” adlandırıblar. 7 Müsəlman olmaq dindən çox mədəni və etnik anlam daşıyır. Əhalinin təxminən üçdə ikisi şiə, üçdə biri isə sünnidir. Konstitusiya dini etiqad azadlığını təmin edir və müxtəlif dinlər arasında münasibətlər adətən yaxşıdır. 8 Demək olar ki, bütün dini icmalar sülhsevərdir, hökümətlə sıx əməkdaşlıq edir və dövlətin dəstəklədiyi QMİ-nin dini hakimiyyətini tanıyır. Yalnız kiçik sayda icmalar hökümətdən muxtariyyət naminə səy göstərdiyinə görə “müstəqil”, hətta ondan da az sayda icma isə radikal adlandırıla bilər. Məscidlərə gedənlərin sayı nəzərəçarpan qədər artmasa belə, şimal və cənub regionlarda yaşayanlar, ənənəvi olaraq, bütün ölkə ilə müqayisədə daha dindar olmuşdurlar. Bakıda əksər məscidləri ziyarət edənlərin sayı azdır (istisnalar aşağıda müzakirə olunur). 9 Bununla belə, Bakı və digər şəhərlərdə öz mənsubiyyətinin axtarışında olan cavanlar dinə üz tutmaqda yaşlılardan daha fəaldırlar. 10 Adətən bu orta məktəb və ya universitet səviyyəsində baş verir. Din
1981) və T.Svyatoxovski, “Azərbaycan: İslamın Gizli Simaları”, Dünya Siyasəti Jurnalı, cild. 19, # 3 (2002 payız), səh. 73. 6 2004-ci ildəki sorğuda respondentlərin 63.6 faizi heç vaxt ibadət etmədiklərini deyiblər; 13.2 faiz isə bəzən ibadət etdiklərini etiraf ediblər. Bax: H. Hacızadə, “Sentyabrın 11- dən sonra Azərbaycanda Din və Dini Etiqad Azadlığı”, III
7 Digər 40.1 faiz dinə inandıqlararını, dini ənənələr haqqında anlayışa malik olduqlarını, lakin bu ənənələrdən ancaq bəzilərinə riayət etdiklərini bildiriblər. Bu sorğu sosioloji xidmət təşkilatı olan Puls tərəfindən 2004, 2005 və 2006-ci illərdə təkrarən keçirilmiş və belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, dini şərtlərə riayət edən respondentlərin sayı dəyişməz olaraq qalır və 50 faizdən aşağıdır. “Azərbaycan 2006-ci ildə, sosioloji monitorinq”, Puls/Fridrix Ebert Fondu, Bakı, 2007. 8 Azərbaycan kiçik xristian və yəhudi icmasına malikdir. 9 Bakı Şəhidlər Məscidi 3000-nə gədər dindarın ibadət mərkəzidir. Əbu Bəkr məscidi ən yüskək göstəricilərə malikdir: malumatlara əsasən həftədə 7000-nə gədər dindarın ibadət yeridir. (daha ətraflı məlumat aşağıda təqdim olunub). İçəri Şəhərdəki Ləzqi Məscidində cümə namazına 800 nəfər gəlir. Digər müstəqil şiə məscidləri, xüsusilə Dadaş Məscidi, həmçinin yüzlərlə inanclının ibadət yeridir. 10 Böhran Qrupunun müsahibəsi, Dr. Kristin Hunner-Krizel, Bakı, sentyabr 2007; və yazışmalar, oktyabr 2007. şəhərdə yaşayan bu qruplara “saflıq” və “azadlıq” təklif edir, lakin bu siyasi məyusluğun nümayişi deyil.
11 Siyasi və ya iqtisadi inciklik səbəbindən dinə dönən gənclərin əksəriyyəti şimalda və ya, Nardaranın ətrafında, Bakı kəndləri adlanan məkanda yaşayır. 12
T ERRORÇULUQ İ TTIHAMLARI Ümumiyyətlə Azərbaycanın dünyavilik xüsusiyyətinə baxmayaraq, İranla Türkiyə arasında strateji yerləşməsi və Rusiyanın qaynar nöqtəsi sayılan Dağıstan respublikası ilə ümumi sərhədi bu ölkəni həm dinc, həm də radikal xarici İslam təsir dairələrinin rəqabət meydanına çevirir. Hökümət iddia edir ki, Qərblə iqtisadi və siyasi əlaqələri ölkənin xaricdən gələn İslam ekstremistlərinin hədəfinə çevirir. Hökümət 1990-cı illərdən etibarən radikal İslamçı cərəyanlarla uğurlu mübarizə apardığını iddia etmişdir. Deyilənə görə, Azərbaycanda ilk beynəlxalq terrorçu təşkilat əl-Cihad olmuşdur ki, o da sonradan əl-Qaidə ilə birləşmişdir. 13 Təşkilatın Azərbaycan bölməsini İbrahim Eydaruz 1995-ci ildə yaratmış, ona 1997-ci ilə gədər rəhbərlik etmiş, sonra Londona köçmüş və iki ildən sonra orada həbs olunmuşdur. 14
1998-ci ildə əl-Qaidə tərəfindən Dar-es-Salam və Nayrobidəki ABŞ səfirliklərində partlayışlardan bir saat əvvəl əməliyyata görə məsuliyyəti öz üzərinə götürmək haqqında məlumatı əks etdirən faks Bakıda yerləşən telefon nömrəsindən təşkilatın London bölməsinə göndərilmişdir. 15 Bir müddət sonra, ABŞ- ın Mərkəzi Kəşviyyat İdarəsi (MKİ) ilə birlikdə Azərbaycan təhlükəsizlik orqanları əl-Cihadın hərbi əməliyyatlar üzrə rəhbərini Əhməd Salaam Mabrukun həbsinə nail olmuş və Azərbaycan tərəfi onu Misirə ekstradisiya etmişdir. Deyilənə görə, bu əməliyyatı keçirilərkən ABŞ və İsraildə 100-dən çox hədəfə qarşı hücum planlarını əks etdirən disk aşkar olunmuşdur. 16
11 “İnsanlara gözəllik və saflıq lazımdır. Bundan başqa burda gənclərə daha nə təklif etmək olar”, müstəqil şiə icmasının üzvü belə düşünür. Böhran Qrupunun müsahibəsi, İlham (əsl adı deyil), Bakı, sentyabr 2007. 12 Böhran Qrupunun müsahibəsi, Azərbaycanın regionları, oktyabr-noyabr 2007. 13 Əl-Cihad, və ya İslami Cihad, 1970-cı ildə Misirdə yaranan İslamçı radikal qrupdur. Əl-Qaidə ilə sıx əlaqələrə məxsus idi və 2001-ci ilin iyununda onunla birləşmişdir. Bax: www.globalsecurity.org/military/world/para/aljihad.htm 14 İttiham akti, ABŞ Üsəma Bin Ladenə qarşı, et. al, bax: http://cns.miis.edu/pubs/reports/pdfs/binladen/indict.pdf. 15 S. Kornel, eyni mənbədən, səh. 48. 16 “İslamçı qruplar kimyavi-bioloji silahdan istifadə etmək planını daşıyırdı”, World Tribune.com, 21 aprel 1999.
Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|