Microsoft Word 10-turk fahri doc

Türk, Azerbaycan ve Orta Asya’da Değişim Sürecinde Ortaya Çıkan Turancı Siyasi Hareketler (1989-2007) 

 

211 

peşine düşmesini reddetmiş ve bu doğrultuda bütün Türkistanlıların güçlerini 

birleştirerek bağımsız bir Türk devleti kurmaları gerektiğini söylemiştir. 

Rıskulov Turancı bir görüşe sahip olduğu gerekçesiyle 8 Şubat 1938 tarihin-

de kurşuna dizilerek öldürülmüştür (Kesici 2003: 201). 

Orta Asya’da Türkistan ve Turan birliğini sağlamaya yönelik faaliyetler kap-

samında vurgulanması gereken bir diğer nokta ise Basmacılık Hareketi

1

 ola-

rak tarihe geçmiş olan Türkistan bağımsızlık mücadelesidir. 1917 yılında 

gerçekleşen Bolşevik Devrimi’nden sonra başlayan bu hareket aralıklı olarak 

1934’e kadar devam etmiştir. Türkistan’ın bağımsızlığı ve Türk birliğinin 

sağlanması mücadelesinde Türkiye’den giden Enver Paşa ve arkadaşları da 

mücadele etmişlerdir ( Andican 2003: 132-57, Hayıt 1997: 297-305). Daha 

sonraları İkinci Dünya Savaşı döneminde de Almanya’nın Kırım ve Kafkas-

ya’yı ele geçirmesiyle birlikte Türkistan coğrafyasında Türkçü ve Turancı 

hareketler tekrar canlanmıştır. Almanlar Rus orduları safında kendilerine 

karşı savaşan Türkistanlı esir ve gönüllülerden Kafkasya ve Türkistan lejyon-

ları adı verilen birlikler kurarak bu kişileri SSCB’ye karşı kullanmayı ve muh-

temel bir Alman galibiyeti durumunda da bu kişilerden yönetici olarak yarar-

lanmayı planlamışlardır. Bir yandan bu gelişmeler olurken diğer yandan 

Türkiye’de bulunan Türkçü ve Turancılar (Nuri Paşa, Cafer Seydahmet 

Kırımer, Müstecip Ülküsal, Hüsnü Emir Erkilet vd.) Almanya ile işbirliğine 

giderek savaş sonrası oluşabilecek olası bir Türkistan’a şekil vermeye çalış-

mışlardır (Andican 2003: 483-569, Ülküsal 1976: 7-8). 

Orta Asya Siyasal Rejimlerine Genel Bakış 

Siyasal değişim süreci her Orta Asya ülkesinde farklı bir gelişim çizgisi izle-

miştir. Azerbaycan haricindeki diğer Orta Asya ülkeleri McFaul’un yapmış 

olduğu post komünist rejimler tipolojisinde eski komünist parti kadrolarının 

yönetime tamamen hakim oldukları diktatörlükler kategorisinde yer almakta-

dır. Tacikistan hariç tutulacak olursa, mevcut rejimler bu ülkelerde demokra-

tik muhalefetle iktidarı paylaşmak istememektedir. Bu ülkelerden sadece 

Azerbaycan yarı demokrasiler adı altında sınıflandırılmıştır (McFaul 2002: 

227). Bu tipoloji genelde post komünist ülkelerin bağımsızlıklarını kazandık-

ları dönemi yani değişim sürecini yansıtsa da bu durum özellikle Orta Asya 

ülkeleri için halen güncelliğini korumaktadır. Orta Asya’da totaliter ve otoriter 

rejimler birbirlerinden önemli farklılıklar göstermektedir. Kimi ülkeler (Türk-

menistan) halkı yönetimden tamamen dışlarken, kimileri de (Özbekistan) 

mevcut otoriter rejim imajını yıkmak için halkı yanına almak istemektedir. Bu 

yüzden Özbekistan Gleason’un “otoriter popülizm” olarak nitelendirdiği bir 

yönetim anlayışı benimsemiştir (Gleason 1997: 118-28). Kısaca söylemek 

gerekirse, Orta Asya’da demokratikleşme sürecinin önündeki en büyük engel 

bölgedeki siyasal rejimlere hakim olan otoriter ve totaliter yönetim anlayışı-

---

bilig, Güz / 2009, Sayı 51 

 

212 

dır. Demokratikleşmenin devlet mekanizmasına yayılamaması veya yayılmak 

istenmemesi sağlıklı bir muhalefetin gelişmesini engellemektedir (Berg ve 

Kreikemeyer 2006: 1-267).  

Kazakistan ve Kırgızistan 1990 ila 1995 yılları arasında demokrasi ve insan 

hakları hususunda hassas bir politika izlemiştir. Bu konuda gösterilen özen ve 

dikkat Kırgızistan’ın Batılı ülkeler tarafından Orta Asya’nın “Demokrasi Ada-

sı” olarak görülmesine neden olmuştur. Ancak bu durum uzun sürmemiş 

siyasal sistem Kırgızistan’da başkanın yetkilerinin artırılması ile gittikçe daha 

otoriter ve totaliter bir hale gelmiştir. Buna karşılık Türkmenistan ve Özbekis-

tan başlangıçtan itibaren otoriter bir şekilde yönetilmiştir. Türkmenistan’da 

Safarmurat Niyazov’un

2

 mutlak hakimiyeti söz konusu iken Özbekistan’da 

1993’ten itibaren otoriter bir yönetim anlayışı yerleşmeye başlamıştır. Özbek 

yönetimi uyguladığı otoriter tutumu istikrarsız bir bölgede istikrarı koruma 

gerekçesi ile temellendirmektedir. Özbekistan’da bu şartlar altında demokra-

tik muhalefet sürgüne mahkum edilirken aşırı İslamcı muhalefet ise yeraltına 

inmeye zorlanmıştır.  

Tacikistan’da Milli Barış Komitesi’nin 1994’te bütün siyasal parti ve oluşum-

ların katılımıyla savaşa son vermesi ülkedeki legal muhalefet partilerinde 

çeşitliliği artırmıştır. Bu durum laik aydınlarla  İslamcı muhalefet arasında 

diyalog yolunu açmış ve demokratik muhalefet partileri ile eski komünistler 

arasında bir denge meydana getirmiştir (Warkotsch 2006: 9-11). Bu bağ-

lamda belirtilmesi gereken bir diğer nokta ise, bölgedeki otoriter yönetimlerin 

bölgesel işbirliği projelerinin akim kalmasında önemli bir rol oynadıkları hu-

susudur. Çünkü Orta Asya ülkelerinin otoriter liderleri egemenlik haklarından 

verecekleri bir tavizin iktidarlarını tehlikeye düşüreceğine inanmaktadır 

(Allison 2007: 257). 

Azerbaycan post komünist rejimler tipolojisinde yarı demokrasiler kategori-

sinde yer alan demokratik muhalefet ile eski komünistler arasında iktidar 

paylaşımının dengede olduğu bir ülkedir (McFaul 2002: 227). Bu ülkede 

1992’de Türkçü ve Turancı söylemleriyle tanınan Ebulfelz Elçibey liderliğin-

deki Azerbaycan Halk Cephesi (AHC) iktidara dahi gelmiştir. Ancak Karabağ 

sorunu ve özellikle Rusya ve İran faktörü Elçibey’in kısa sürede iktidardan 

uzaklaştırılmasına neden olmuştur. 

Her ne kadar 1990’ların başında Kazakistan’da Alaş gibi bütün Türkleri bir 

devlet çatısı altında birleştirmek isteyen partilerin siyasal hayat üzerine etkisi 

az iseyse de, Özbekistan’da Birlik Partisi’nin (Birlik) savunduğu Türkistan 

Federasyonu (Commonwealth von Turkestan) düşüncesi Azerbaycan ve 

Türkistan aydınları arasında daha fazla taraftar bulmuştur. Nitekim başlan-

gıçta Türkistan Federasyonu oluşturma fikri İslam Kerimov, Nursultan 

Nazarbayev ve Askar Akayev gibi liderler tarafından bölgede ülkelerinin 

---