Microsoft Word 10-turk fahri doc
Yüklə 337,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Протюркские политические движения в Средней Азии и Азербайджане в период преобразований (1989-2007) Фахри Тюрк* Резюме
- Ключевые Слова
Türk, Azerbaycan ve Orta Asya’da Değişim Sürecinde Ortaya Çıkan Turancı Siyasi Hareketler (1989-2007)
223 VTP’nin dış politika hedefleri incelendiğinde bu hedeflerin oldukça milliyetçi bir çizgide olduğu görülmektedir. Parti, Orta Asya birliği kurulması için göste- rilen bütün çabaları desteklemektedir. Böylece VTP, Turan halklarının çok eski bir rüyasını gerçekleştirmek ve Özbekistan’ı Orta Asya ülkeleri ailesinin doğal bir üyesi olarak görmek istemektedir. Bütün BDT ülkeleriyle eşit ve dostane ilişkiler geliştirmek isteyen partinin asıl amacı BDT’yi Avrasya Birli- ği’ne dönüştürmektir 5 . Bu ifade dahi VTP’nin Turancılık konusunda samimi olmadığının bir göstergesidir. Esasında VTP’nin programında yer alan Tu- rancı görüş Özbekistan’da Türkistan ve Turan birliğini savunan Birlik ve Erk gibi siyasal partilerin gelişmesini ve güçlenmesini önlemeye yönelik bir ma- nevradır. VTP için Turan ve Turancılık kavramı Özbekistan liderliğinde kuru- lacak bir Orta Asya birliğini ifade etmektedir. VTP ayrıca Orta Asya’da bulu- nan diğer ülkelerle birlikte bir “Türkistan Dostluk Evi” kurmak istemektedir. Türkistan Halk Hareketi Mart 1989’da ortaya çıkan Türkistan Halk Hareketi (THH) Taşkent entelek- tüelleri; Raif Parfi, Behram Gaybov ve Mehmet Ali Mahmudov tarafından kurulmuştur. Bunlardan sonuncusunun 1981’de yazmış olduğu romanda Türkçülüğe aşırı vurgu yapması Sovyet Edebiyat ve Kültür Bürokrasi’sini rahatsız etmiştir. M. Ali Mahmutov 1992’de hareketi terk etmiş ve Özbek Kültür Fonu’nun başına geçmiştir. Birlik ile işbirliği yapan THH’nin izlediği politikanın belkemiğini Özbek milli devleti değil Türkistan oluşturmaktadır. Bu politikaya göre milli uyanışın doğru adresi Türkistan olmalıdır. THH’yi benzer adlar taşıyan İslami Türkistan Hareketi gibi oluşumlardan ayıran en önemli fark bu oluşumun laik devlet yapısını benimsemiş olmasıdır. Hareke- tin üye sayısı 1992 yılında 1.000 olarak kayıtlara geçmiştir. Bu hareket Öz- bek polisinin yaptığı baskılar sonucunda bir süre sonra Karabağ Komitesi 6
adı verilen oluşumla birleşmiştir (Halbach 1994: 22). THH’nin Türkistan politikası diğer Orta Asya ülkelerinde pek fazla taraftar bulmamıştır. Bunun nedeni Orta Asya’da meydana gelen milli uyanışın ortak Türkistan düşüncesi etrafında değil de her ülkenin kendi etnik milliyetçiliği çerçevesinde vuku bulmasıdır. THH her ne kadar Kazakistan’da Olcas Süleymanov ve Jeltoksan Partisi gibi kişi ve kurumlara işbirliği teklif etmişse de hareket uluslararası bir yapıya sokulamamıştır. Hatta THH yetkilileri Jeltoksan yetkililerine hareketin genel merkezini Almatı’ya taşımayı dahi teklif etmişlerdir (Halbach 1994: 22). Türkistan İslam Halk Hareketi Kokand’ta 1989’da ortaya çıkan “İnsanlık ve Acıma” adlı inisiyatiften doğan bu hareket sadece Fergana Vadisi’nde etkili olmuştur. Adından da anlaşıla- cağı gibi bu hareket Turancı bir harekettir. Bu oluşum dinin önemine yaptığı
bilig, Güz / 2009, Sayı 51
224 vurgu ile diğer Turancı hareketlerden ayrılmaktadır. Yani bu hareketin ama- cı, İslamın hakim olduğu bir Türkistan kurmaktır. Bu hareket Pantürkizm ve Panislamizm gibi iki ideoloji içerdiği için Kerimov rejimi tarafından düşman olarak ilan edilmiştir. Taşkent, bu nedenden dolayı hareketin önde gelen liderlerini 1991’de hapse atmıştır. Bu tarihten bir yıl sonra hareketin taraftar sayısı takriben 1.000 kişiye ulaşmıştır. Bu bağlamda vurgulanması gereken bir diğer Turancı parti de İslam Demokrasi Partisi’dir. Bu parti Ağustos 1989’da Namangan’da kurulmuştur. Başlangıçtan itibaren hükümetin sıkı takibatına maruz kalan parti kendi ayakları üzerinde duran bir yapıya kavu- şamamıştır (Halbach 1994: 32). Sonuç Yukarıda anlatıldığı gibi Orta Asya’da değişim sürecinde Müsavat, Bozkurt, Turan, (Azerbaycan), Alaş, Azat Yurttaş Hareketi, Kazakistan Cumhuriyet Partisi (Kazakistan), Birlik, Erk, Vatan Terakki Partisi, Türkistan Halk Hareke- ti ve Türkistan İslam Halk Hareketi (Özbekistan) gibi Turancılığı savunan çeşitli parti ve siyasal hareket ortaya çıkmıştır. Bunlardan Müsavat ve Alaş partilerinin 20. yüzyılın ilk çeyreğinde de faaliyette bulunmaları Turancı par- tilerin Türk dünyasında belli bir yerinin olduğunu göstermektedir. Orta As- ya’nın Türk ve Müslüman halklarını tek bir devlet çatısı altında toplamaya çalışan oluşumun içinde olan Turar Rıskulov söz konusu dönemde Türkistan birliğine yönelik somut bir program ortaya koyduğu için Turancı hareketler içinde ayrı bir yeri ve önemi vardır. Kazakistan’da 1917’de kurulan Alaş’ın programında Turancı bir politika izlediğine dair işaretler olmamasına rağ- men, değişim sürecinde aynı adla tekrar ortaya çıkan partinin programında birleşik büyük Türkistan düşüncesinden açık bir şekilde bahsedilmektedir. Orta Asya’daki mevcut iktidarlar Turancı muhalefeti kendilerine büyük bir tehlike olarak gördüklerinden geçiş döneminde söz konusu partiler belli bir halk tabanına sahip olamamış ve bu ülkelerde mevcut iktidarlara gerçek alternatif oluşturamamışlardır. Orta Asya’da Türkistan federasyonu kurma düşüncesi dahi, bu çalışmada ele alınan siyasal parti ve oluşumların rejim düşmanı olarak ilan edilmelerine yetmiştir. Oysa, Freitag Wirminghaus’un ifade ettiği gibi Türkistanlılık ve uluslarüstü Türkçülük Orta Asya halklarının ortak bir kimliği haline gelebilir. Ancak bu sayede Orta Asya’da etnik ve sınırsal çatışmalar en aza indirgenebilir. Turancı partiler yelpazesi Azerbaycan’da oldukça ilginç bir durum arz etmek- tedir. Bir yandan MP lideri İ. Gamberov Türkiye’ye karşı çekimser bir tavır sergilerken, diğer yandan Bozkurt ve Turan partileri, içinde Türkiye’nin de yer alacağı bir Türk birliğini savunmaktadır. Panakov’un vurguladığı gibi Azerbaycan Türkçülüğü içinde Türk dünyasına düşmanca duygular besleyen gruplar bulunmaktadır. Kazakistan’da Alaş ve AYH’den çıkan KCP progra- Türk, Azerbaycan ve Orta Asya’da Değişim Sürecinde Ortaya Çıkan Turancı Siyasi Hareketler (1989-2007)
225 mında Turan düşüncesine açık bir şekilde yer vermiştir. KCP, Turan’ın ku- rulmasının ilk adımı olarak tarihi Türkistan’ın yeniden canlandırılarak “Tür- kistan Konfederasyonu” ve “Turan Ortak Pazarı’na” gidilmesi gerektiğini savunmaktadır. Özbekistan’da Turancı ideolojiye yakın duran partilerden VTP’nin ilginç bir programa sahip olduğu görülmektedir. VTP bir yandan hükümetin iktisadi politikalarını ve resmi devlet ideolojisini desteklerken, diğer yandan da dış politika hedefleri arasına “Orta Asya Devletleri Birliği” kurma düşüncesini koymuştur. Kerimov’un bu partiyi desteklediği dikkate alınırsa, rejimin Özbe- kistan’da Turancı görüşleri savunan parti ve siyasal hareketleri kendi kontro- lü altına almak istediği anlaşılmaktadır. Özbekistan’da ortaya çıkan Türkistan İslam Halk Hareketi bütün Turancı partiler içerisinde Türklük ile İslam’ı har- manlamak isteyen tek parti durumundadır. Bu hareketin amacı İslam’ın ha- kim olduğu bir Türkistan kurmaktır ki bu Kerimov rejimi için katlanılması iki kat daha kötü bir durumdur.
Açıklamalar 1. Basmacılık Hareketi, Türkistanlıların 1917 ila 1934 yılları arasında Bolşeviklere karşı giriştikleri silahlı bağımsızlık mücadelesine verilen addır. Bu hareketin Bas- macılık olarak adlandırılması Moskova tarafından hem bu hareketi küçük düşür- mek hem de bu mücadelenin mensuplarını haydut olarak nitelendirmek için kasıtlı olarak yapılmıştır. Fakat bu terim Türkistanlılar tarafından istiklal savaşçısı veya mücahit anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Basmacı önde gelenleri ise kendile- rini Korbaşı mücadelelerini de Korbaşılar Hareketi olarak nitelendirmişlerdir. Basmacılık Hareketi dinsel unsurlarla bezenmiş duygusallığı ağır basan milliyetçi bir zeminde gelişmiştir. Ancak hareketin herhangi bir siyasal programının olma- ması başarılı olmasını engellemiştir (Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Andican 2003: 149-157, Hayıt 1992: 1-464). 2. Türkmenistan’da Niyazov tam bir lider kültü meydana getirmiştir. Çünkü lider kültü Orta Asya’da siyasal ve kültürel kontrolün bir aracı olarak kullanılmaktadır. Türkmenbaşı namının kullanılması Niyazov’a Türkmenler nezdinde iktidarını pe- kiştirme şansı vermiştir. Niyazov’un ölümünden sonra halefi Gurbanguli Berdimuhammedov’da buna benzer bir kült meydana getirmeye çalışmaktadır (Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Denison 2007: 209-223). 3. AHC Baltık ülkelerindeki halk cephesi oluşumlarını örnek alarak Ebulfez Elçibey liderliğinde 1988’de kurulmuştur. Elçibey’den başka halk cephesi kurucuları ara- sında Tevfik Kasımov, Leyla Yunusova, Necef Necefov ve Yusuf Samedoğlu gibi isimler yer almıştır. AHC Azerbaycan’da demokratik bir toplum ve hukuk devleti oluşturulmasını savunmuştur. Ancak demokrasi ve hukuk devleti kavramları AHC’yi oluşturan bütün parti ve gruplar tarafından kendi çıkarları ve hedefleri doğrultusunda yorumlanmıştır. AHC’nin 1993’lerde 2.000.000 civarında üye ve sempatizana sahip olduğu tahmin edilmekteydi. AHC 1995 yılında partileşinceye kadar birçok parti ve halk hareketinini bünyesi içinde barındırmıştır. Bunlar ara- bilig, Güz / 2009, Sayı 51
226 sında Hak (Azerbaycan’da İslam’ın yeniden doğuşunu savunmaktadır), Birlik (Bü- tün Türkleri birleştirecek bir İslam devletinden yanadır), Diriliş (Kuzey Azerbaycan ile İran hakimiyetinde bulunan Güney Azerbaycan’ın yeniden birleşmesini propa- ganda etmektedir.), Hür Müslümanlar Birliği (Azerbaycan’da yaşayan bütün halk- ların barış içinde bir arada yaşamasını savunmaktadır), Kızılbaş (radikal-milliyetçi organizasyon), Zengezur (Azerbaycan Azerilerindir sloganıyla hareket eden Azeri milliyetçiliğini esas alan örgüt), Karabağ Halk Komitesi, Yeşiller Partisi, Sosyal Demokrat Parti ve Azerbaycan’da yaşayan çeşitli milletlerin (Ahıska Türkleri, Po- lonyalılar, Yahudiler ve Rusların) kurdukları kültür dernekleri sayılabilir (Trutanow 1994: 97). Liberal bir anlayışla kurulan AHC kısa bir süre sonra milliyetçi ve Türkçü bir çizgiye kaymıştır (Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Hunter 1994: 68- 69). Hüseyin Adıgüzel’in yazmış olduğu Özbekistan Birlik Halk Hareketi ve Azer- baycan Halk Cephesi adlı kitap AHC’nin kuruluşu ve Elçibey dönemi hakkında başvurulabilecek önemli bir kaynaktır (Adıgüzel 2000: 165-256). 4. Partiye bu adın verilmesinin nedeni partinin itici gücü olan milliyetçiliğin vurgu- lanmak istenmesidir. Bu ad 1917 ila 1920 yılları arasında varlığını sürdürmüş olan Alaş-Orda Otonom Hükümeti ve Kazakların efsanevi atası Alaş’tan gelmektedir. Esasen Temmuz 1917’de Kazak ileri gelenleri Alihan Bukehanov, Ahmet Baydursunov, Mirşakip Dulatov Orenburg’ta aynı adla liberal-demokratik bir parti kurmuşlardır. Alaş’ın kurucuları Rusya’nın demokratik ve federal bir şekilde tekrar yapılandırılması gerektiğini savunmuşlardır. Çünkü Kazaklar ancak böyle bir yapı- da ulusal otonomilerini elde edebileceklerdir (Trutanow 1994: 54, Alaş- Orda Otonomisi için ayrıntılı olarak bkz. Andican 2003: 53-56). 5. Partinin dış politika stratejisi için bkz. (Babak vd. 2004: 408). 6. Bu komite Hocalı Katliamı’ndan sonra Azerilere destek vermek için Nisan 1992’de kurulmuştur. Söz konusu oluşum içinde birçok Özbek siyasal parti ve sivil toplum örgütü birlikte çalışmıştır.
Kaynaklar Açıkgöz, Halil (1995). Abdurrahim Polat Azatlıkta. İstanbul: Kuşak Ofset Baskı. Adıgüzel, Hüseyin (2000). Türk Dünyasında Demokrasi Hareketleri. Özbekistan Birlik Halk Hareketi ve Azerbaycan Halk Cephesi. İstanbul: İnsan ve Demokrasi Vakfı Yay. Andican, Ahat (1996). Değişim Sürecinde Türk Dünyası. İstanbul: Emre Yay. Andican, Ahat (2003). Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. İstanbul: Emre Yay. Babak, Vladimir, Demian Vaisman ve Aryeh Wasserman (Ed.) (2004). Political organization in Central Asia and Azerbaıjan. Sources and Documents. London: Frank Cass Publishing. Bala, Mirza (1938). Milli Azerbaycan Hareketi Müsavat Halk Fırkası Tarihi. Berlin: Arno Verlag. Berg, Andrea ve Anna Kreikemeyer (Ed.) (2006). Realities of Transformation Democ-
Türk, Azerbaycan ve Orta Asya’da Değişim Sürecinde Ortaya Çıkan Turancı Siyasi Hareketler (1989-2007)
227 Denison, Michael (2007). Führerkult in Turkmenistan. Überwachen und Überzeugen, Osteuropa (8-9): 209-223. Freitag-Wirminghaus (1992). Die Zukunft der islamisch gepraegten Staaten. Die
Stuttgart Berlin Köln: Kohlhammer Taschenbücher. Fuller, Graham (1990). “The emergence of Central Asia”. Foreign Policy (1): 49-67. Gendilov, Seyfettin (1995). Siyasi Tarih. Bakü: Bakü Devlet Üniversitesi Yay. Gleason, Gregory (1997). The Central Asian States. Discovering Independence. Boulder Colorado: Westview Press. Gökalp, Ziya (1997). Türkleşmek İslamlaşmak Muasırlaşmak. İstanbul: Toker Yay. Götz, Roland ve Uwe Halbach (1993). Politisches Lexikon GUS. München: Beck Verlag. Halbach, Uwe (1994). “Politische Entwicklungen im nachsowjetischen Mittelasien: Usbekistan”. Bericht des BIOs (50): 3-36. Hayıt, Baymirza (1992). Basmatschi. Nationaler Kampf Turkestans in den Jahren 1917 bis 1934. Köln: Dreisam Verlag. (1997). Berichte und Forschungen über Turkestan. Köln: Rutsker Verlag. Hentig, Otto von (1942). “Turan-Tatarai”. Zeitschrift für Politik (3): 185-188. Hiro, Dilip (1994). Between Marx and Muhammad. The Changing Face of Central Asia, London: Harper Collins Publishers. Hunter, Shireen (1994). “Azerbaijan Serach for Identity and Independence The Transcaucasus in Transition Nation Building and Conflicht”. The Center for
Kesici, Kayyum (2003). Dün Bugün ve Hedefteki Kazakistan. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay. Khalid, Adeeb (2007). Islam after Communism. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press. McFaul, Michael (2002). “The Fourt Wave of Democracy and Dictatorship. Non- cooperative Transitions in the Postcommunist World”. World Politics (54/1): 212-244. Olzscha, Reiner ve Georg Cleinow (1942). Turkestan Die politisch-historischen und
Polat, Abdumannob (1999). “Can Uzbekistan Build Democracy and Civil Society”. (Ed.) Holt Ruffin and Daniel Waugh. Civil Society in Central Asia. Seattle and London: University of Washington Press. Roy, Allison (2007). “Blokaden und Anreize. Autoritarismus und regionale Koopera- tion”. Osteuropa (8-9): 257-275. Roy, Oliver (2000). The New Central Asia. Geopolitics and the Birth of Nations. New York, London: New York University Press. bilig, Güz / 2009, Sayı 51
228 Stadelbauer, Jörg (2003). “Mittelasien- Zentralasien. Raumbegriffe zwischen wissen- schaftlicher Strukturierung und politischer Konstruktion”. Petermanns Geographische Mitteilungen (5): 58-63. (2007). “Zwischen Hochgebirge und Wüste. Der Naturraum Zentralasien” Osteuropa (8-9): 9-26. Toker, Yalçın (1992). Büyük Uyanış. İstanbul: Toker Yay. Tunaya, Zafer (2000). Türkiye’de Siyasal Partiler. İttihat ve Terakki. 3. Cilt. İstanbul: İletişim Yay. Trutanow, Igor (1994). Zwischen Koran und Coca Cola. Berlin: Aufbau Taschenbuch Verlag.
Ülküsal, Müstecib (1976). İkinci Dünya Savaşı’nda 1941-1942 Berlin Hatıraları. İs- tanbul: Emel Yay. Warkotsch, Aleksander (2006). Die Zentralasienpolitik der Europaeischen Union. Frankfurt am Main, Berlin, Bern: Peter Lang Verlag. Gazeteler “Aron Atabek Nutuşev ile yapılan görüşme”. Nezavisimaya Gazeta. 2 Haziran 1992. 3. “Nimet Panakov ile yapılan söyleşi”. Meydan. 6 Temmuz 1993. 6. İnternet http:www.heise.de/tp/r4/artikel/23/23010/1.html (01.12.2007). http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1983134,00.html (01.12.2007). http://www.sbu.yildiz.edu.tr/Burakyayinlar/makale1.htm (08.07.2008).
bilig Autumn / 2009 Number 51: 205-230 © Ahmet Yesevi University Board of Trustees Panturkist Political Movements in Azerbaijan and Central Asia during the Period of Transformation (1989-2007) Fahri Türk
emerged during the transformation period in Central Asia and Azerbai- jan. Among the democratic parties that emerged within this political diversity, there were some that included Islamic and Panturkist thought in their programs. These parties were founded especially in Azerbaijan, Kazakhstan and Uzbekistan. The main reason for this was that political parties with a Panturkist agenda began to appear in these countries even at the beginning of the 20th century, when Musavat Party in Azerbaijan and Alash Party in Kazakhstan struggled for the independ- ence of their lands. Between 1989 and 1994 many political organiza- tions were established such as the Musavat, Bozgurd and Turan Parties in Azerbaijan, the Republican Party of Kazakhstan, Alash and Azat Civil Movement in Kazakhstan and Birlik, Erk, the Watan Taraqqiyoti Parties as well as the Turkestan Popular Movement and Turkestan Is- lamic Popular Movement in Uzbekistan.
Republican Party of Kazakhstan, Birlik, Erk.
* Trakya University, Faculty of Economics and Administrative Sciences, Department of International Relations / EDİRNE ftuerk@web
bilig Osen# 2009 Výpusk: 51: 205-230 © Pолномочный Sovet уniversiteta имени Axmeta Wsavi Протюркские политические движения в Средней Азии и Азербайджане в период преобразований (1989-2007) Фахри Тюрк* Резюме: В период преобразований в Средней Азии и Азербайджане появилось множество политических партий и народных движений. Среди разнообразия политических течений
были также
демократические партии с мусульманской и тюркской программой. Эти партии были основаны в Азербайджане, Казахстане и Узбекистане. Главная причина их образования состоит в том, что еще в начале ХХ столетия в данных государствах на политической арене появились протюркские партии и движения. Например, партия Мусават в Азербайжане и партия национального освобождения Алаш в Казахстане боролись за независимость своей страны еще в начале ХХ столетия. В период между 1989 и 1994 годами в Азербайжане основаны партии Мусават, Бозкурт и Туран; в Казахстане гражданское демократическое движение Азат, Алаш и Республиканская партия; в Узбекистане партии Бирлик, Эрк, Ватан Терраки, народное движение Туркестан, исламское народное движение Туркестан.
Туран, Алаш, Республиканская партия Казахстана, Бирлик, Эрк.
* Университет Тракья, кафедра международных отношений / Эдирне ftuerk@web.de Yüklə 337,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|