Microsoft Word 10-turk fahri doc

Türk, Azerbaycan ve Orta Asya’da Değişim Sürecinde Ortaya Çıkan Turancı Siyasi Hareketler (1989-2007) 

 

209 

Türkçenin konuşulduğu bütün ülkeleri Turan olarak nitelemektedir (Gökalp 

1997: 63). Rusya’daki Türklerin sırasıyla bağımsızlıklarını elde etmesi, kendi 

bağımsız devletlerini kurmaları ve komşularıyla ortak bir devlet birliği mey-

dana getirmeleri Gökalp’e göre Turan devletinin kurulmasını sağlayacak 

aşamalardır (Tunaya 2000: 390-93). Batı dillerinde Turan kavramıyla eş 

anlamlı olarak Pantürkizm ve Panturanizm kelimeleri de kullanılmaktadır. Bu 

çalışmada Turan ve Pantürkizm kavramları birbiriyle eş anlamlı olarak kulla-

nılmaktadır. 

Orta Asya’da Turancı Partilerin Tarihsel Arka Planı 

Türk birliğini savunan ilk parti 20. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da kurul-

muştur. Azerbaycan’ın siyasal hayatında önemli rol oynamış olan MP 1911 

yılında Mehmet Emin Resulzade tarafından kurulmuştur. MP’nin tam künyesi 

Türk Federal Müsavat Halk Partisi’dir. Partinin ilk bildirisinde İslam birliği 

düşüncesi daha ağır basmaktaydı. Yani Türklük ile Müslümanlık henüz birbi-

rinden kesin çizgilerle ayrılmamıştı. MP’nin hedefi bir yandan tüm Müslüman 

ülkelerin bağımsızlıklarını korumalarına yardımcı olmak diğer yandan da hali 

hazırda bağımsızlığını kazanamamış Müslüman devletlerin bağımsızlıklarını 

sağlamalarına yardımcı olmaktır (Gendilov 1995: 69). MP’nin 1917’de yapı-

lan Birinci Kongresi’nde bir millet meydana getirmek için yalnız din birliğinin 

yetmeyeceği bunun yanında ortak dil, adet ve edebiyatında gerekli olduğu 

kabul edilmiştir. Böylece bütün Türklerin bir millet olduğu onaylanmış olu-

yordu. Bu durumda MP’de ümmetçilik devri kapanmış, Türk milliyetçiliği 

devri başlamıştır (Bala 1938: 73). Ancak bu parti kadroları daha sonraları M. 

Emin Resulzade liderliğinde bağımsız Azerbaycan ve Türk birliği düşüncesini 

savunmaya başlamışlar ve 1918’de kısa ömürlü olan Azerbaycan Cumhuri-

yeti’ni kurmuşlardır. MP kendisine uzak hedef olarak bütün dünya Türkleri-

nin birleşmesini koymuştur. Bu düşünce partinin 1919’da Bakü’de yapılan 

İkinci Kurultayı’nda aşağıdaki  şekilde dile getirilmiştir: “ Bugünkü hali ile 

dağınık bulunan geniş Türk dünyasının bir gün birlik ve beraberlik içerisinde 

büyük Türk dünyasını oluşturacağına inanıyoruz.  Bu  imanla  gittiğimiz emel 

yolunun baş hedefi gayemizin düşünceden gerçeğe dönüştürülmesidir.” 

(Toker 1992: 41-42). 

Orta Asya’da Türk birliği düşüncesini savunan ikinci parti 20. yüzyılın ilk 

çeyreğinde Kazakistan’da kurulmuştur. 21 ila 26 Temmuz 1917 tarihleri 

arasında yapılan Birinci Genel Kazak Kurultayı’nda Alaş adında siyasal bir 

partinin kurulmasına karar verilmiştir. Kurultayda Alaş hakkında aşağıdaki 

görüşler dile getirilmiştir: “Kazak halkının kendi siyasal partisinin kurulması 

gerekli görülmüştür. Kurultay bu partinin programını yapma görevini Umumi 

Rusya Müslümanları Kurultayı’na seçilen Kazak delegelere vermiş bulunmak-

tadır. Parti programına göre, Rusya’da demokratik, federatif ve parlamenter 

---

bilig, Güz / 2009, Sayı 51 

 

210 

bir cumhuriyetin kurulmasını istemek temel ilke olarak ortaya konmalıdır.” 

(Kesici 2003: 174). Parti yöneticileri arasında Alihan Bökeyhan ve Ahmet 

Baytursun, Mir Yakup Dulat, Eldes Omaroğlu, Esengali Turmuhammedoğlu, 

Abdülhamit Cündibayoğlu ve Azimbek Birimcanoğlu gibi milli liderler bulu-

nuyordu. İleri gelen Kazak aydınlarının da katıldığı parti Rus idaresi tarafın-

dan ezilen Kazakların kurtarılması amacıyla yola çıkmıştı. 1917 yılının sonla-

rına doğru Alaş’a muhalif olan Üş Cüz adında sosyalist bir parti kurulmuştur. 

Bu parti sosyalist olmasına rağmen İslam birliği ve Turancı eğilimleri de bün-

yesinde barındırmaktaydı. Bu nedenden dolayı  Üş Cüz Partisi başlangıçta 

Rusya karşıtı bir tutum sergilemiştir. Ancak 1918 Ocak ayından itibaren tu-

tum değiştirerek Kazakistan’da Sovyet idaresinin yerleşmesi için çalışmaya 

başlamıştır (Kesici 2003:174-76). 

Alaş’ın programına bakıldığında partinin Turancı politikalar izlediğine dair bir 

işaret bulunmamaktadır. Esasında Alaş daha çok milliyetçi doğrultuda Kazak 

otonomisi ve ulusal birliğini sağlamak için uğraş vermiştir. Zaten 5 ila 13 

Aralık 1917’de Orenburg’ta yapılan İkinci Kazak Genel Kurultayı’nda da Alaş 

Orda Milli Otonomi Hükümeti kurulmuştur. Bir süre sonra Bolşeviklerin Ka-

zakistan topraklarını  işgal etmesi üzerine 5 Mart 1920 tarihinde Alaş-Orda 

Milli Kazak Hükümeti tarihe karışmıştır. Alaş ve Alaş-Orda Hükümeti Kazak-

lar arasında milli bilincin gelişmesine önemli bir katkı yapmıştır (Kesici 2003: 

175-84). 

Burada parti olmamasına rağmen Türkistan birliğini sağlamaya çalışan Turar 

Rıskulov’un faaliyetlerine değinmekte fayda vardır. T. Rıskulov Orta As-

ya’nın Türk ve Müslüman halklarını tek bir devlet çatısı altında toplamaya 

çalışan bir grubun liderliğini yapmıştır. 1919’da Rusya Komünist Partisi 

(RKP) Müslüman Bürosu Başkanı olarak Türkistan Komünist Partisi’ne karşı 

mücadele etmiştir. Rıskulov başlangıçtan itibaren RKP’den bağımsız bir Müs-

lüman örgüt meydana getirmeye çalışmıştır. Rıskulov Türkistan Komünist 

Partisi’nin Beşinci Bölgesel Kongresi’nde milli sorunlar üzerine bir rapor 

sunmuştur. Raporun maddelerine bakıldığında Türkistan birliğini amaçlayan 

Türkçü bir yaklaşım hemen göze çarpmaktadır. Raporda Türkistan Özerk 

Sovyet Cumhuriyeti’nin adının Türk Cumhuriyeti olarak değiştirilmesini 

öneren Rıskulov Türkistan Komünist Partisi’nin Türk Komünist Partisi olarak 

adlandırılması gerektiğini belirtmektedir. Bu rapora göre Türkistan ahalisi 

Türk olarak adlandırılmalı ve Türkçe Türkistan’ın resmi dili olmalıdır. Müs-

lüman Türk ordusu kurma, kurulacak Türk cumhuriyetinin kendi anayasası-

na sahip olması ve bu devletin tam bağımsız bir askeri, ticari, mali ve dış 

politika izlemesi gerektiği bu raporun içerdiği diğer noktalardır (Kesici 2003: 

194-96, Andican 2003: 47-53). Parçalanmadan irileşmek gerek düsturu ile 

hareket eden Rıskulov, Türk ve Müslüman toplulukların mikro milliyetçilik 

---