11 TÜrkler ve kafkasya yrd. Doç. Dr
Yüklə 133,15 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ABSTRACT (THE TURKS AND THE CAUCASIA)
- TU RA N-SAM * YI L: 201 2 * C İ LT: 4 * SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R, 2012 TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ www .tura nsa m.o rg
| TU RA N-SAM * YI L: 201 2 * C İ LT: 4 * SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R, 2012 TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ www .tura nsa m.o rg
84 (11) TÜRKLER VE KAFKASYA Yrd. Doç. Dr. Elvira LATİFOVA
ÖZET Kafkasya, topraklarında yaşayan halkların sayısına göre dünyanın ender bölgelerinden biri olarak kabul edilebilir. Asya ile Avrupa arasında köprü rolünü oynayan bu bölge, kadim zamanlardan bu yana çeşitli halkların birbiriyle ilişki kurduğu bir yer olmuştur. Kafkasya bölgesinde yaşayan halklar arasında sayı itibariyle en fazla olanı Türklerdir. Günümüzde burada yaşayan Azerbaycanlılar, Karaçaylılar, Balkarlar, Kumuklar, Nogaylar vs., en kadim dönemlerden Kafkasya’da meskunlaşan Kimmer-İskit (Skit, Skif)-Sak-Hun-Bulgar-Hazar-Oğuz- Kıpçak vs. boyların soyundan gelmektedirler. Kafkasya’nın Türk halkları, İskit Şahlığı, Hun Devleti, Hazar Hakanlığı, Büyük Bulgar Devleti, Alanya, Kumanya, Kızıl Orda vd. devletlerin varisleridirler. Kadim ve Ortaçağ kaynaklarında Kafkasya’da çok sayıda Türk boylarının- Kimmerlerin, İskitlerin, Sakların, Hazarların ve Kıpçakların yaşadıkları kaydedilmektedir. Kafkasya, Anadolu’ya hareket eden Türk boyları için de uzun tarihi dönem boyunca arka cephe rolünü oynamıştır. XI. yüzyılda meydana gelmiş olan Selçuklu akınları sonucunda ise Oğuz-Türk boyları Güney Kafkasya’nın tamamında temel etnik ve siyasi güce dönüşmüştür. Bu dönemden itibaren ortaçağ ve yeni dönem boyunca Türkçe, çokuluslu Kafkasya halkları arasında temel iletişim aracına dönüşmüştür. XVI. yüzyıldan başlayarak Osmanlı ve Safevi İmparatorluklarının Kafkasya siyasetlerinin etkin hal alması sonucunda, bölgede Türkçenin rolü daha da artmıştır. Kafkasya’nın hem Osmanlı hem de Safevi yönetimine girmiş eski bölgelerinde Türkçe devlet diline dönüşmüştür. Bu açıdan Türkçenin Kuzey Kafkasya’da da yayılmasında Azerbaycan’ın özel rolü bulunmaktadır.
(THE TURKS AND THE CAUCASIA) Caucasus can be considered as one of the most unique regions of the world in the number of peoples living there. This region, which plays a role as a bridge between Asia and Europe, from ancient times is an area of contact of different peoples with each other. The most numerous of the peoples in the Caucasus, are the Turks. Azeris, Karachays, Balkarians, Kumyks, Nogai, now living in the Caucasus, are descendants of the Cimmerians, Scythians, Huns, Bulgars, Khazars, Oguzs, Kipchaks and other tribes. Over the millennia, they left a big imprint on the history and fate of the region. Turkic peoples of the Caucasus are the heirs of the kingdom of the Scythians, the Huns state, the Khazar khanate, the Great Bulgar state, Alanya, Kumani, the Golden Horde and other states. In ancient and medieval sources observed rates in the Caucasus a large number of Turkic tribes - Cimmerians, Scythians, Sakas, Khazars and Kipchaks. Caucasus also played the role of logistics for the Turkic tribes on their way to
Bakü Devlet Üniversitesi, Bakü/AZERBAYCAN. TU RA N-SAM * YI L: 201 2 * C İ LT: 4 * SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R, 2012 TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ www .tura nsa m.o rg
85 Anatolia. As a result of infiltration Seljuks in the XI century, the Oguz Turkic tribes have become a leading political and ethnic power in the entire South Caucasus. Starting from this period in the Middle Ages and in modern times Turkic language has become a primary means of communication among multi-ethnic population of the Caucasus. In connection with the activation of the Caucasus policy Safavid and Ottoman empires in the XVI century further increased the role of the Turkic language of the region. A special role in the spread of Turkic languages in the Caucasus belonged to Azerbaijan. Azerbaijan has been associated with the Peoples of the North Caucasus in historical, cultural and economic relations. The development of these connections played a particular role Azerbaijani Turkic language.
TÜRKLƏR VƏ QAFQAZ Giriş Qafqaz әrazisindә yaşayan xalqların sayına görә dünyanın unikal regionlarından biri sayıla bilәr. Asiya ilә Avropa arasında körpü rolunu oynayan bu region qәdim zamanlardan müxtәlif xalqların bir biri ilә tәmasa girdiyi bir әrazi olmuşdur. Qafqaz әrazisindә yaşayan xalqların içәrisindә әn çoxsaylısı türk xalqlarıdır. Bu gün burada yaşayan azәrbaycanlılar, qaraçaylılır, balkarlar, qumuqlar, noğaylar vә b. әn qәdim zamanlardan Qafqazda mәskunlaşan kimmer-iskit (skit, skif)-sak- hun-bulqar-xәzәr-oğuz-qıpçaq vә b. tayfaların nәsillәrindәndirlәr. Minillәr әrzindә onlar bu bölgәnin tarixindә vә taleyindә böyük iz buraxmışlar. Qafqazın türk xalqları İskit şahlığı, Hun dövlәti, Xәzәr xaqanlığı, Böyük Bulqar dövlәti, Alaniya, Kumaniya, Qızıl Orda vә digәr dövlәtlәrin varislәridirlәr.
Qәdim vә orta әsr mәnbәlәrindә Qafqazda çoxsaylı türk tayfalarının – kimmerlәrin, iskitlәrin, sakların, xәzәrlәrin, qıpçaqların yaşadığı qeyd olunur. Qafqaz Anadoluya, Asiyadan Avropaya hәrәkәt edәn türk tayfaları üçün dә uzun bir tarixi dövr әrzindә arxa cәbhә rolunu oynamışdır. Attila vә Asparuh xan öz Avropa yürüşlәrini buradan keçәrәk reallaşdırmışdılar. Erkәn mәnbәlәr türk xalqlarının Qafqazda qәdim köklәrә malik olduqlarını sübut edir. Türk tayfalarının Qafqaza kütlәvi axını bir neçә mәrhәlәdә baş vermişdir. Birinci mәrhәlә kimmer-skif-sak tayfaları ilә bağlı olmuşdur. Qafqaz әrazisindә, o cümlәdәn Azәrbaycanda, hәlә eramızdan әvvәl VII әsrdәn başlayaraq, bu torpaqlarda mәskunlaşmış skif-kimmer-sak tayfaları ilә bağlı olan toponimlәr saxlanmışdır. Bu tayfalarla bağlı toponimlәrin araşdırılması maraqlı faktları ortaya çıxara bilәr. Kimmerlәrlә bağlı toponimlәr Azәrbaycanın Zaqatala rayonunun Qımır vә Qımırlı, Qazax rayonunun Kәmәrli vә Qәmәrli kәndlәrinin adlarında әks olunmuşdur. Azәrbaycanda Şәki, Zaqatala şәhәrlәrinin, Sakan yaşayış mәskәninin adları isә sak tayfaları ilә bağlıdır. Orta әsr mәnbәlәrindә Kür vә Araz çayları arası әrazilәr “Balasakan” (qәdim türk dillәrindә “bala” “düzәnlik” mәnasını verirdi), yәni Sak Düzәnliyi adlanırdı. Böyük Qafqaz dağlarında, Samur çayı hövzәsindә yerlәşәn qәdim Saxur kәndinin adını da saklarla bağlamaq olar: «sak-xur» («xur» sözü qonşu
TU RA N-SAM * YI L: 201 2 * C İ LT: 4 * SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R, 2012 TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ www .tura nsa m.o rg
86 xalqların dilindә «kәnd» mәnasını verir – E.L.). Qeyd edәk ki, saxurlar özlәri bu kәndi «Sax» adlandırırlar, Saxur isә bu kәndә qonşu xalqlar tәrәfindәn verilәn addır (yәni «sak(x)lar kәndi» - E.L.) 33 . Nәzәrә alsaq ki, Azәrbaycanın Qax şәhәrinin yaxınlığında XIX әsrin ikinci yarısına kimi «Sakan» adlı yaşayış mәntәqәsi mövcud olmuşdur, yuxarıda göstәrilәn mülahizә real hesab oluna bilәr 34 .
saklarla bağlı bir sıra yer adlarına rast gәlinir: Şәki, Zaqatala vә s. Qafqaza, o cümlәdәn dә Azәrbaycana, ikinci böyük türk axını eramızın әvvәllәrinә tәsadüf edilir vә bu axın hun, bulqar, sabir, xәzәr vә s. türk tayfalarının adı ilә bağlıdır. Xalqların Böyük köçü dövründә Altay vә Çin sәrhәdlәrindәn hәrәkәt edәn hun, avar vә digәr türk tayfalarıda Qafqazdan keçәrәk Avropaya üz tutmuşdular. Mәnbәlәrdә 395-ci ildә Dunay sahillәrindәn Cәnubi Qafqaza gәlәn, oradan da Ön Asiyaya hәrәkәt edәn hun tayfalarının әn böyük axını haqqında çoxsaylı mәlumatlar var 35
siyasi hadisәlәrindә mühüm rol oynamağa başladı. Hunlar Azәrbaycana quşanlar adı ilә gәlmişdilәr. Bu ad onların sitayiş etdiklәri 5 müqәddәs totemdәn biri olan quşla bağlıdır 36 . Quşan hunlarının Azәrbaycanın Qax rayonunun İlisu kәndindә mәskunlaşdıqlarına burada saxlanılan «Quş uşağı» vә ya «Quşlar» nәsil adı dәlalәt edir
37 . Bundan әlavә quşanlarla bağlı yer adları Azәrbaycanın Ağdaş,Qәbәlә, Kürdәmir, Şamaxı, Quba vә Qazax rayonlarında da rast gәlinir 38 . Azәrbaycanın şimal-qәrb bölgәsini Şimali Qafqazla әlaqәlәndirәn dağ keçidinin “Hun beli” adlandırılması vә bu toponimin özündә hun tayfalarının adını daşıması ikinci axın zamanı bu tayfaların Azәrbaycanın şimal-qәrbindә mәskunlaşdığını sübut edir. Belәliklә, qәdim dövrdә Şimali Qafqazdan Cәnubi Qafqaza axın edәn kimmerlәr, iskitlәr, saklar, hunlar, avarlar vә b. Dәrbәnd vә Dәryal keçidlәri ilә yanaşı Hun beli vasitәsilә dә Azәrbaycan әrazisindә yayılmışdılar.
XI әsrdә baş vermiş sәlcuq axınları nәticәsindә oğuz-türk tayfaları bütün Cәnubi Qafqazda başlıca etnik vә siyasi qüvvәyә çevrilir. Bu dövrdәn başlayaraq türk tayfaları Qafqazda artıq aparıcı qüvvәyә çevrilmişdilәr. Sәlcuq türklәrinin axınları Bizans imperiyasının Cәnubi Qafqazda möhkәmlәnmәk siyasәtini vә ona arxalanaraq, Azәrbaycanın qәrb torpaqlarını әlә keçirmәyә çalışan ermәni vә gürcü feodallarının işğalçılıq planlarının reallaşmasına imkan vermәdi.
33 Letifova, E. M, Severo-zapadnıy Azerbaydjan: İlisuyskoe sultanstvo, Baku, İzd-vo “Altay”, 1999, s.28 34 GİA Azerbaydjanskoy Respubliki. F.579, op.1. İngiloyskoe (Zakatalskoe) Blagoçinie, ed.hr.3, v. 1,7 35 Djafarov, Y., Gunnı i Azerbaydjan, Baku, 1993, s. 36 36 Veliev, M. G., (Baharlı), Azerbaydjan, Baku, 1921, s. 31 37 Letifova, E. M, a.g.e., s. 30; Letifova, E. M, Ilısu Sultanlığı ӘrazisindәTürk Toponimlәri (Rusca), “Altay Dünyası”, 1999, Sayı 5-6, , s. 35 38 Azerbaydjanskaya SSR. Administrativno-territorialnoe delenie na 1 yanvarya 1977 g. 4-e izd., Baku, 1979 TU RA N-SAM * YI L: 201 2 * C İ LT: 4 * SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R, 2012 TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ www .tura nsa m.o rg
87 Digәr tәrәfdәn, bu proses nәticәsinә bütün orta әsrlәr vә yeni dövr boyunca türk dili polietnik Qafqaz xalqları arasında әsas ünsiyyәt vasitәsinә çevrilir. Türklәrin yayıldıqları әrazi dә xeyli genişlәnmişdi. Bu fikrimizi tәsdiqlәmәk üçün yalnız Azәrbaycanın şimal-qәrbindә indiyәdәk qorunub saxlanılan erkәn orta әsrlәrә aid türk yer adlarını çәkmәk kifayәt edәr: Mәsәlәn, Azәrbaycanın şimal- qәrbindә әrazisindә türk tayfaları ilә bağlı aşağıdakı yer adları da mövcuddur: Qıpçaq, Oncalı, Tanqıt, Qaradolaq, Bucaq vә s. Bundan әlavә, bölgәmizdә M.Kaşqarlının mәşhur «Divanü lüğәt-it-türk» әsәrindә adı çәkilәn oğuz tayfasının 22 qolundan biri, hәm dә әn başlıcası vә birincisi sayılan «kınık» tayfası ilә bağlı yer vә nәsil adları indiyә qәdәr qalmaqdadır: Qanıx çayı, Şәki rayonundakı Baş vә Aşağı Göynük kәndlәri, İlisudakı Qonux dağı vә Qanıqlar nәsli, Sarıbaşdakı Göynük oba mәhәllәsi 39 .
Mәsәlәn, Azәrbaycanın şimal-qәrbindәki Qıpçaq kәndi öz adında qıpçaq tayfasının adını qoruyub saxlamışdır. Mәlumdur ki, Azәrbaycan әrazisindә qıpçaqlar hәlә IV-V әsrlәrdәn yaşayırdılar. Hәmin qıpçaqlar gürcü mәnbәlәrindә «ilk» qıpçaqlar kimi qeyd olunur vә onların Qafqaza axınları e.ә. VIII – b.e. IV әsrlәrә tәsadüf etmişdir 40 .
dağlarının qoynunda yerlәşәn sabiq İlisu sultanlığının әrazisindәki İlisu vә Baydarlı kәndlәrindә «bucaq» adlı mәhәllәlәr bu günә qәdәr qalmaqdadır. Müasir Azәrbaycanın Qax rayonunun Oncalı kәndinin adı qıpçaqların digәr bir qolu olan «onca» türklәri ilә bağlıdır. Qәdim türk kәndi olan Oncalı kәndi ilә bağlı onu da qeyd etmәk istәrdik ki, türk dünyasının mәşhur ozanı Yunus Әmrәnin qәbri dә buradadır. O, burada mürşidi Şeyx Tapdıqla birlikdә uyuyur. Böyük ozanın burada yaşayıb-yaratması da Qafqazda o dövrdә türk tayfalarının vә türk dilinin geniş yayılmasına bir dәlalәtdir. Bunu Türkiyә Cumhuriyyәtinin prezidenti Ablullah Gülün dә 2010-cu ilin avqust ayında Azәrbaycana rәsmi sәfәri zamanı Qax rayonunun Oncalı kәndindәki Yunus Әmrәnin qәbrini ziyarәt etmәsi bir daha tәsdiqlәdi. Yeri gәlmişkәn, Qaxın qәdim adı da qıpçaq türklәri ilә bağlıdır. XIX әsr müәllifi İ.Lineviç misal gәtirdiyi rәvayәtdә qeyd edirdi ki, Qaxı keçmişdә Torağay adlandırırdılar 41 . Mahmud Kaşqarlının әsәrindә bu sözün mәnası qıpçaq dilindә «dağlar arasında sığınacaq yer» kimi tәrcümә olunur 42 . Әgәr Qaxın hәqiqәtәn dә dağların arasındakı düzәnlik әrazidә yerlәşdiyini nәzәrә alsaq, ehtimal etmәk olar ki, Böyük Qafqaz aşırımlarından buraya gәlәn qıpçaqlar burada Torağay adında yaşayış mәntәqәsini salmışlar. Onu da qeyd etmәk yerinә düşәr ki, akademik V.V.Bartold öz әsәrlәrindә Mәrkәzi Asiyada da Turqay adlı kiçik şәhәrin vә Qara Turqay vә Sarı Turqay çaylarının mövcud olmasını yazır 43 . Bu fakt isә bir daha Qafqazdakı eyni adlı yer adının qıpçaq türklәri ilә bağlı olduğunu sübut edir. Qafqazın Әrәb Xilafәtinin tәrkibinә qatılmasından sonra onun әrazisindә әrәb dilinin rәsmi dilә çevrilmәsinә baxmayaraq, ünsiyyәt vasitәsi kimi türk dilinin rolu
39 Kaşgarlı, M., Divan-ü Lügati’t-Türk, 1 Bölüm, Ankara, 1985, s. 373 40 Klyaştornıy, S. G., Drevnetyurkskie puniçeskiye pamyatniki kak istoçnik po istirii Sredey Azii, M., 1954, s. 19-21 41 Lineviç, İ. P., Bıvşeye Elisuyskoe sultanstvo, SSKG, Tiflis, 1873, vıp.7., s. 15 42 Kaşgarlı, M., a.g.e. , s. 373 43 Bartold V.V. Soçınenıya. T.III. , M., 1965, s. 516 TU RA N-SAM * YI L: 201 2 * C İ LT: 4 * SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R, 2012 TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ www .tura nsa m.o rg
88 genişlәnmәkdә idi. Digәr tәrәfdәn, İslam dininin qәbul edilmәsi ilә dini ümumiliyin yaranması, Qafqazın türk vә qeyri-türk әhalisi arasında qohumluq әlaqәlәrinin genişlәnmәsinә, qaynayıb-qarışma prosesinin daha da dәrinlәşmәsinә sәbәb oldu. IX әsrin ortalarında Xilafәtin süqutu nәticәsindә Cәnubi Qafqazda – Azәrbaycanda başlanan siyasi dirçәliş – müstәqil Azәrbaycan dövlәtlәrinin meydana gәlmәsi, ölkәnin türk vә qeyri-türk әhalisinin vahid türk-islam cәbhәsindә birlәşәrәk yadelli işğalçılara qarşı azadlıq mübarizәsi aparması vahid azәri-türk xalqının vә dilin tәşәkkülünü dә sürәtlәndirdi. VII-X әsrlәrdә türk dilinin nәinki Qafqazda, hәm dә Dәmirqapı-Dәrbәnddәn Diyarbәkir hüdudlarına, Xәzәrdәn Qara dәniz sahillәrindәki Trabzon vә Abxaz elinә qәdәr geniş yayılmasında Azәrbaycan şifahi xalq yaradıcılığının şah әsәri olan «Kitabi-Dәdә Qorqud» dastanlarının böyük rolu oldu
44 . Türk dili bu böyük әrazidә qüdrәtli bir ünsiyyәt vasitәsinә çevrilmişdi. Yuxarida qeyd olunduğu kimi, XI әsrdә baş vermiş sәlcuq axınları nәticәsindә isә oğuz-türk tayfaları bütün Cәnubi Qafqazda başlıca etnik vә siyasi qüvvәyә çevrilir. Sәlcuq axınları nәticәsindә türk tayfalarının yeni dәstәlәri Cәnubi Qafqazda, xüsusilә dә Azәrbaycanda mәskәn saldılar. Eyni kökdәn vә dildәn olan, İslamı qәbul etmiş Oğuz-Sәlcuq türklәri qısa bir zamanda qaynayıb-qarışdılar. Bu proses nәticәsindә Azәrbaycan xalqıqın da formalaşması başa çatdı.Bu dövrdәn başlayaraq, bütün orta әsrlәr vә yeni dövr boyunca türk dili çoxmillәtli Qafqaz xalqları arasında әsas ünsiyyәt vasitәsinә çevrilir. XIII әsrdә monqol yürüşlәri nәticәsindә Qafqaza yeni-yeni türk tayfaları axın edir. Fәzlullah Rәşidәddinin әsәrindә monqollarla cәlmiş türk tayfalarının adları çәkilir: cәlayir, sunit, tatar, merkit, kurlaut, tulas, tumat, bulaqaçin, keremuçin, urasut, tamqalık, tarqut, oyrat, barqut, kori, telenqut, kesutami, urәnka, kurkan vә sukait 45
qalmaqdadır 46 . Fikrimizcә, orta әsrlәrdә türk dilinin vә etnosunun Qafqazda geniş yayılmasını sübut edәn faktlardan biri dә çoxsaylı epiqrafik abilәrdә saxlanılan yazılarda şәxsi adlar әrәb qrafikası ilә yazılarkәn «oğlu» vә «qızı» sözlәrinin yazılmasıdır. Belә ki, hәtta Böyük Qafqaz Dağlarının şimalında, әlçatmaz yüksәklikdә yerlәşәn Saxur kәndindә 1278-ci ildә inşa edilәn mәscidin divarındakı yazıda onun Xәdicәt Mәhәmmәd qızının göstәrişi ilә Sәfi Qәdir bәy oğlu tәrәfindәn inşa edildiyi göstәrilir 47 . Bu yazıda «qızı», «oğlu», «bәy» sözlәrinin istifadә olunması türk dilinin geniş yayılmasına dәlalәt edir. Rus tarixçisi S.Bronevski dә XIII - XV әsrlәrdә tatar (bir qayda olaraq, rus müәlliflәri türk xalqlarını «tatar» adlandırırdılar – E.L.) nәsillәrinin vә dilinin Qafqazda üstünlük tәşkil etdiyini qeyd edir 48 .
Halonifontibus burada yaşayan yunanların, tatların, rusların, çәrkәzlәrin, lәzgilәrin,
44 Mahmudov, Y. M., Azerbaycan tarihi, İntibah dövrü (IX esrin ikinci yarısı-XIII esrin evvelleri), Bakü, “Altay dünyası” dergisinin yayını, 1996, s. 80 45 Raşid ad-Din, Sbornik letopisey, t.I, kn.I, II, M-L., 1959, s. 77 46 Bkz., Letifova, E. M, a.g.e., s.32, Geybullaev, G. A., Mongolskie toponimı v Azerbaydjane, İzvestiya AN Az. SSR, 1981, No: 3, s.77 47 Lavrov, L. İ., Epigrafiçeskie pamyatniki Severnovo Kavkaza X-XVII v.v., M., Nauka, 1966, s. 85. 48 Noveyşie geografiçeskie i istoriçeskie izvestiya o Kavkaze, sobrannıe i popolnennıe Semenom Bronevskim. Çast vtoraya. M., 1823, s. 442-443
TU RA N-SAM * YI L: 201 2 * C İ LT: 4 * SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R, 2012 TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ www .tura nsa m.o rg
89 yassıların, alanların, avarların, qazıqumuqların bir-birilәri ilә tatar, yәni türk dilindә danışdıqlarını qeyd edirdi 49 .
XVI әsrdәn etibarәn Osmanlı vә Sәfәvi imperiyalarının Qafqaz siyasәtinin fәallaşması nәticәsindә regionda türk dilinin rolu daha da artır. Qafqazın hәm Osmanlı, hәm Sәfәvi hakimiyyәti altına keçmiş әrazilәrindә türk dili dövlәt dilinә çevrilir. Bu dövrdә bütün rәsmi yazışmalar türk dilindә aparılırdı. Osmanlı vә Sәfәvi imperiyalarının dövlәt dillәrinin türk dili olması bu dildәn Qafqazın qeyri-türk әhalisinin ünsiyyәt vasitәsi kimi istifadә etmәsinә öz tәsirini göstәrmişdi. XVII әsrin mәşhur türk sәyyahı Övliya Çәlәbi özünün «Sәyahәtnamәsindә» Dağıstanda vә Şimali Qafqazın müxtәlif bölgәlәrindә gördüklәrini qәlәmә alarkәn, burada bir çox türk yer adlarının adını çәkir: Dәmir qapı, Baş tәpә, Koysu, Yamansu, Yarıksu, Karabudak, Aktaş, Karabudakxan, Kübeçli vә s. 50 . Burada yaşayan noğayların dillәri haqqında bәhs edәrkәn, Övliya Çәlәbi noqğay dilinin osmanlı tuürkcәsindәn xeyli fәrqlәndiyinә baxmayaraq, onların tatar (türk) olduqlarını göstәrir 51 . Eyni zamanda müәllif Dağıstanın müxtәlif xalqlarının öz doğma dillәrindәn başqa әrәb vә fars dillәri ilә yanaşı türk dillәri olan qumuq, qıpçaq, çağatay vә b. dillәri bilmәlәri vә bu dillәrdәn ünsiyyәt vasitәsi kimi istifadә etdiklәri haqqında mәlumat verir 52 . Türk dilinin geniş yayılması xüsusilә Azәrbaycanın qonşuluğunda yaşayan vә onunla geniş iqtisadi vә siyasi әlaqәlәrdә olan Dağıstan xalqları, çәrkәzlәr, çeçenlәr, osetinlәr arasında müşahidә olunurdu. Bu, ilk növbәdә, XVIII әsrin әvvәlәrindәn Azәrbaycanın öz iqtisadi-istrateji mövqeyinә görә qonşuluğunda yaşayan müsәlman türk-qafqaz xalqlarını özünә cәlb edәn mәrkәzә çevrilmәsi ilә bağlı idi. Şimali Qafqaz xalqlarının iqtisadi çәtinliklәri vә әlavә qazanca olan ehtiyacları onları Cәnubi Qafqaza, o cümlәdәn dә Azәrbaycan xanlıqlarına, sәrhәdyanı әrazilәrdә yerlәşәn türk paşalıqlarına üz tutmağa vadar edirdi 53 .
Qafqaz siyasәtini fәallaşdıran Rusiya imperiyası da nәzәrә alırdı. Mәhz türk dilinin Qafqazdda ceniş yayılmasını bilәn Rusiya imperatoru I Pyotr öz yürüşü әrәfәsindә bәzi yerli hakimlәrә ünvanladığı mәktubları vә yerli әhaliyә göndәrdiyi «Manifest» adlanan müraciәti türk dilindә yazdırıb göndәrmişdi 54 .
3. XIX – XX əsrin əvvəllərində Qafqazda türk amilinin rolu Türk amili XIX әsrdә dә Qafqazda öz mövgeyini qoruyub saxlayır. Bu dövrdә Qafqaza sәfәr edәn sәyyahlar, mәmurlar, tacirlәr vә b. türk dilini bilmәlәri sayәsindә bölgәnin çoxmilli әhalisi ilә sәrbәst ünsiyyәt qura bilirdilәr. 1807-1808 illәrdә Qafqazda olmuş dilçi-şәrqşünas Y.Klaprot yazırdı: «Bütün Qәrbi Asiyada
49 Dagestan v izvestiyah russkih i zapadno-evropeyskih avtorov XIII-XVIII vv. Mahaçkala, 1992, s. 35-36 50 Evliya Çelebi, Kniga puteşestviya, Vıp. 2. M., 1979, s. 109, 111-112, 114, 118 51 Evliya Çelebi, a.g.e., s. 55 52 Evliya Çelebi, a.g.e., s.115 53 Aliyeva, S. İ., “Azerbaydjanskiy yazık na Severnom Kavkaze”, Aktualnıe problemı nauki i praktiki, Sbornik nauçnıh statey nauçno-praktiçeskoy koferençii s mejdunarodnım uçastiem, Ç. I., Kizlyar, 2009, s. 31 54 Mustafazade, T. T., Azerbaydjan i russko-tureçkie otnoşeniya v pervoy treti XVIII veka. Baku, 1993 , s. 44 TU RA N-SAM * YI L: 201 2 * C İ LT: 4 * SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R, 2012 TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ www .tura nsa m.o rg
90 olduğu kimi, türk (tatar) dili bütün Qafqazda da geniş yayılmışdır: bu dili çәrkәzlәr vә osetinlәrlә yanaşı, çeçenlәr vә lәzgilәr dә başa düşürlәr» 55 .
Türk dilinin Qafqazda geniş yayılması faktını XIX әsrdә burada olmuş tanınmış rus şairlәri A.A.Bestujev-Marlinski, A.S.Puşkin, M.Y.Lermontov xüsusilә qeyd edirdilәr. Mәsәlәn, 1825-ci il dekabr üsyanından sonra çar hökümәti tәrәfindәn Qafqaza sürgün edilmiş şair Bestujev-Marlinski bu barәdә yazırdı «Zaqafqasiya diyarının tatar (Azәrbaycan – E.L.) dili türk dilindәn az fәrqlәnir, vә onunla Avropada fransız dili ilә mümkün olduğu kimi, bütün Asiyanı başdan-başa gәzmәk olar» 56
biri M.Y.Lermontovun 1837-ci ildә Tiflisdә olarkәn S.A.Rayevskiyә yazdığı mәktubunda rastlaşırıq: «Tatar dilinә öyrәnmәyә başlamışam. Bu dil burada, vә ümumiyyәtlә, Asiyada, Avropada fransız dili qәdәr vacibdir…» 57 . M.Y.Lermontov Qafqaza hәsr etdiyi «Bela», «Aşıq Qәrib» kimi әsәrlәrindә çәrkәz, kabardalı vә digәr Qafqaz xalqlarının nümayәndәlәri olan qәhrәmanların dili ilә geniş şәkildә türk söz vә ifadәlәrindәn («urus yaman», «yox», «ağa», «ana», «bәy», «paşa» vә s.) istifadә etmişdir
58 . 1829-cu ildә Qafqaza sәyahәt etmiş dünya şöhrәtli rus şairi A.S.Puşkin türk dilinin Qafqazda qeniş yayıldığını müşahidә etmişdir. O, hәtta Osetiyada, Tatartupa adlanan әyalәtdә «tatar» (türk – E.L.) dilindә yazılan epitafiyaları (qәbirüstü yazıları – E.L.) gördüyünü qeyd edirdi 59 . 1858-1859-cu illәrdә Qafqazda olmuş tanınmış fransız yazıçısı A.Düma özünün «Qafqaz» әsәrindә Tiflisdә müxtәlif yığıncaqlarda olarkәn, burada «Allah verdi», «Yaxşı yol» vә b. kimi türk ifadәlәrindәn istifadә edildiyini qeyd edir 60 . Nәzәrә alsaq ki, 1122-ci ildә Kartli-Kaxetiya çarı David tәrәfindәnTiflis müsәlman әmirliyini lәğv edәnә qәdәr Tiflis әhalisinin әsas hissәsini türk-müsәlmanlar tәşkil edirdi, XIX әsrdә türk ifadәlәrindәn burada istifadә edilmәsinin tәәcüblü olmadığını hesab edә bilәrik 61 .
tarixçisi S.Bronevski öz әsәrindә çәrkәzlәrin öz yazılarını әrәb qrafikası ilә «türkü» adlanan «tatar» dilindә yazdıqlarını qeyd edir 62 . Müәllif çәrkәzlәrlә yanaşı Dağıstan xalqları olan kubaçı vә tabasaranların da hәm yazıda,hәm dә mәişәtlәrindә bir qәdәr tәhrif olunmuş türk dilindәn istifadә etdiklәrini yazır 63 . S.Bronevski hәtta Terek çayının sağ sahilindә yerlәşәn çeçen kәndlәrinin çoxunun türk adlarını daşıdığını yazırdı: İstisu, Oysunqur, Nuim-berdi, Kaş-Gәldi, Novruz-aul vә s. 64 .
XIX әsrin Azәrbaycanın görkәmli tarixçisi A.A.Bakıxanov «Gülüstan-i İrәm» әsәrindә dörd Tabasaran kәndindә - Maqartı, Maqraqa, Xuçni vә Çiraxda әhalinin
55 Klaprot, Yu, Pyteşestvie mo Kavkazu i Gruzii, predprinyatoe v 1807-1808 gg, Osetinı glazami russkih i inostrannıh puteşestvennikov (XIII-XIX vv). Ordjonikidze, 1967, s. 108 56 http://ru.wikipedia.org 57 Mihaylov, M. S., “K voprosu o zanyatiyah Lermontova “tatarskim” yazıkom”, Tyürkologiçeskiy sbornik, t.1. M.-L. 1952, s. 127-135, s. 127-135 58 Mihaylov, M. S., a.g.m., s. 128 59 Lavrov, L. İ., Epigrafiçeskie pamyatniki Severnovo Kavkaza X-XVII v.v., M., Nauka, 1966, s. 24 60 Dyuma, A., Kavkaz, Tbilisi, 1988 s. 201-202 61 Krımskiy, A. E., Nizami i ego sovremenniki, B., 1981, s.158-159 62 S. Bronevski., a.g.e., s. 459-460 63 S. Bronevski., a.g.e., s. 323-324, 347 64 S. Bronevski., a.g.e., s. 175 TU RA N-SAM * YI L: 201 2 * C İ LT: 4 * SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R, 2012 TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ www .tura nsa m.o rg
91 türk dilindә danışdığını yazırdı. Müәllif hәtta o dövrdә Gürcüstanın bir hissәsindә, Ermәni vilayәtindә (bu vilayәt XIX әsrdә Qәrbi Azәrbaycanın әrazisi hesabına Rusiya imperiyası tәrәfindәn yaradılmışdı – E.L.), Azәrbaycanda vә İranın bir çox vilayәtlәrindә hәmin türk lәhcәsindә danışıldığını qeyd edir. A.A.Bakıxanovun fikrincә, bu lәhcә türk, çağatay, qumuq vә noğay lәhcәlәri arasında orta lәhcәni tәşkil edir
65 . XIX әsrin ortalarında Qafqazda geniş vüsәt almış azadlıq mübarizәsinin başçısı Şeyx Şamil dә rәsmi yazışmalarında türk dilindәn istifadә edirdi. Çar hökümәti dә Şeyx Şamilә vә hәrәkatın digәr başçılarına ünvanladığı mәktubları türk dilindә yazıb gündәrirdi. Bunun üçün xüsusi tәrcümәçilәrdәn istifadә edilirdi. Mәlum olduğu kimi, Şamil Qafqazda Osmanlı imperiyasının himayәsi altında müsәlman dövlәtinin yaratmaq istәyirdi 66 . XIX әsrin 40-50-ci illәrindә Şamili lә Osmanlı sarayı arasında intensiv yazışmalar gedirdi. Hәr iki tәrәfdәn yazışmalar türk dilindә aparılırdı. Şeyx Şamil Osmanlı hökümәtinә türk dilindә mәktubların yazılması vә gizli yolla göndәrilmәsindә özünün naibi vә keçmiş İlisu sultanı Daniyal bәyin xidmәtlәrindәn geniş istifadә edirdi 67 .
tatlar vә b. azәri türkcәsindәn öz aralarında ünsiyyәt vasitәsi kimi istifadә edirdilәr. Bu barәdә görkәmli rus türkoloqu akademik V.V.Bartold yazırdı: «Dağıstanın sahilyanı düzәnliklәrindә әsasәn türkcә danışırlar, Dәrbәnd vә onun әtraflarında – azәrbaycan-türk dillәrindә, şimal rayonlarında isә qumuqların vә noqayların qәrbi- türk lәhcәlәrindә (Әsәr-i Dağıstanın müәllifinin fikrincә isә çağatay-türk dillәrindә) danışırlar. Ölkәnin tarixi keçmişi ilә әlaqәdә bu cür linqvistik xәritәnin necә izah olunacağını, - mәsәlәn, xәzәr, alan vә monqol ağalığı nә cür izlәr buraxmışdır? – gәlәcәk tәdqiqatlar göstәrәcәk. Hal hazırda yazılı dil kimi hәr yerdә Azәrbaycan dili digәr dillәri üstәlәyir» 68 . Azәrbaycan türkcәsinin bu dövrdә ünsiyyәt vasitәsi kimi Qafqazda, xüsusilә dә Dağıstanın polietnik әhalisi arasında geniş yayılması tarixi köklәrә söykәnirdi. Azәrbaycan dili vә mәdәniyyәtinin qonşu xalqlara tәsiri bütün hәyati sahәlәrdә özünü göstәrirdi.
XX әsrin 30-cu illәrindә latın qrafikasının vә türk dilinin sıxışdırılmasına baxmayaraq, Şimali Qafqazda, xüsusilә dә Dağıstanda azәri türkcәsi hәlә ötәn әsrin ortalarına qәdәr geniş yayılmışdı. 1952-ci ildә Cәnubi Dağıstanda yerli әhali (saxurlar, rutullar vә b.) arasında dillә bağlı aparılan statistik tәdqiqatların nәticәlәrinә görә 872 nәfәrdәn 768-i azәri türkcәsindә sәrbәst danışdıqlarını göstәrmişdilәr 69 . Yerdә qalan azәri türkcәsini bilmәyәn respondentlәr isә yaşı 60-dan yuxarı olan bәzi qadınlar vә mәktәbәqәdәr yaşda olan uşaqlar olmuşlar. Bu da onların cәmiyyәtin ictimai hәyatında fәal iştirak etmәmәlәri sәbәbi ilә izah oluna
65 Bakıhanov, A. A., Gyulistan-i İram, B., 1991, s. 25 66 Bkz., Latifova, E. M, a.g.e., s. 80 67 Dnevnik polkovnika Runovskogo, sostoyavşego pristavom pri Şamile vo vremya prebıvaniya ego v gor. Kaluge s 1859 po 1862 gg. AKAK, t. IX, Tiflis, 1883., s.1444 68 V. V. Bartold, a.g.e., s. 417 69 Nikolskaya, Z. A., Rabotı çahurskogo otryada dagestanskoy ekspediçii 1952 g. KSİE im. N. N. Miklyuho-Maklaya, 1953, vıp. XIX, s. 12
TU RA N-SAM * YI L: 201 2 * C İ LT: 4 * SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R, 2012 TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ www .tura nsa m.o rg
92 bilәr. Göstәrilәn dövrdә Azәrbaycanla hәmsәrhәd olan Dağıstanın cәnub rayonlarının әhalisi arasında azәrbaycan dilinin geniş yayılması faktını M.M.İxilov da qeyd edir 70 .
şimal rayonlarına can atırdı. Azәrbaycanı Şimali Qafqazın müsәlman respublikaları vә vilayәtlәri ilә tarixi, mәdәni vә iqtisadi әlaqәlәr bağlayırdı. Bu әlaqәlәrin inkişafında isә türk dili, xüsusilә dә Azәrbaycan türkcәsi xüsusi rol oynayırdı.
1.
Aktualnıe problemı nauki i praktiki, Sbornik nauçnıh statey nauçno-praktiçeskoy koferençii s mejdunarodnım uçastiem, Ç. I., Kizlyar, 2009. 2.
yanvarya 1977 g. 4-e izd., Baku, 1979. 3.
BAKIHANOV, A. A., Gyulistan-i İram, B., 1991. 4.
BARTOLD V.V. Soçınenıya. T.III. , M., 1965 5.
Dagestan v izvestiyah russkih i zapadno-evropeyskih avtorov XIII-XVIII vv. Mahaçkala, 1992. 6.
7.
Dnevnik polkovnika Runovskogo, sostoyavşego pristavom pri Şamile vo vremya prebıvaniya ego v gor. Kaluge s 1859 po 1862 gg. AKAK, t. IX, Tiflis, 1883. 8.
DYUMA, A., Kavkaz, Tbilisi, 1988. 9.
EVLİYA ÇELEBİ, Kniga puteşestviya, Vıp. 2. M., 1979. 10.
GEYBULLAEV, G. A., Mongolskie toponimı v Azerbaydjane, İzvestiya AN Az. SSR, 1981, No: 3. 11.
GİA Azerbaydjanskoy Respubliki. F.579, op.1. İngiloyskoe (Zakatalskoe) Blagoçinie, ed.hr.3. 12.
http://ru.wikipedia.org 13.
XXXIII, M., 1960, s. 23-30. 14.
KAŞGARLI, M., Divan-ü Lügati’t-Türk, 1-3 Bölüm, Ankara, 1985. 15.
1808 gg, Osetinı glazami russkih i inostrannıh puteşestvennikov (XIII-XIX vv). Ordjonikidze, 1967. 16.
istoçnik po istirii Sredey Azii, M., 1954. 17.
KRIMSKİY, A. E., Nizami i ego sovremenniki, B., 1981. 18.
v.v., M., Nauka, 1966. 19.
LETİFOVA, E. M, Ilısu Sultanlığı Әrazisindә Türk Toponimlәri (Rusca), “Altay Dünyası”, 1999, Sayı 5-6, , s. 34-39. 20.
LATİFOVA, E. M, Kuzey-Batı Azerbaycan’ın Toponimisinde Kadim Türk Boy İzleri, “Tarih ve Onun Problemleri”, Bakü 2010, sayı: 1, s. 47-54. 21.
LETİFOVA, E. M, Severo-zapadnıy Azerbaydjan: İlisuyskoe sultanstvo, Baku, İzd-vo “Altay”, 1999.
70 İhilov, M. M., Materialı po etnografii rutulov i çahurov, KSİE, vıp. XXXIII, M., 1960, s. 23-30, s. 28
TU RA N-SAM * YI L: 201 2 * C İ LT: 4 * SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R, 2012 TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ www .tura nsa m.o rg
93 22.
LİNEVİÇ, İ. P., Bıvşeye Elisuyskoe sultanstvo, SSKG, Tiflis, 1873, vıp.7. 23.
MAHMUDOv, Y. M., Azerbaycan tarihi, İntibah dövrü (IX esrin ikinci yarısı-XIII esrin evvelleri), Bakü, “Altay dünyası” dergisinin yayını, 1996. 24.
MİHAYLOV, M. S., “K voprosu o zanyatiyah Lermontova “tatarskim” yazıkom”, Tyürkologiçeskiy sbornik, t.1. M.-L. 1952, s. 127-135. 25.
MUSTAFAZADE, T. T., Azerbaydjan i russko-tureçkie otnoşeniya v pervoy treti XVIII veka. Baku, 1993. 26.
NİKOLSKAYA, Z. A., Rabotı çahurskogo otryada dagestanskoy ekspediçii 1952 g. KSİE im. N. N. Miklyuho-Maklaya, 1953, vıp. XIX. 27.
Noveyşie geografiçeskie i istoriçeskie izvestiya o Kavkaze, sobrannıe i popolnennıe Semenom Bronevskim. Çast vtoraya. M., 1823. 28.
RAŞİD AD-DİN, Sbornik letopisey, t.I, kn.I, II, M-L., 1952. 29.
30.
VEYDENBAUM, E. G., Kavkazkie etyudı, İssledovaniya i zametki, Tiflis, 1901.
Yüklə 133,15 Kb. Dostları ilə paylaş:
|