Microsoft Word 10-turk fahri doc

---

bilig   Güz / 2009   Sayı 51: 205-230 

© Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı 

Azerbaycan ve Orta Asya’da Değişim Sürecinde 

 

Ortaya Çıkan Turancı Siyasi Hareketler (1989-2007) 

Fahri Türk

*

 

Özet: Orta Asya ve Azerbaycan’da değişim sürecinde birçok siyasal 

parti ve halk cephesi hareketi ortaya çıkmıştır. Siyasal yelpazedeki bu 

çeşitlilik içinde ortaya çıkan demokratik partiler arasında İslamcı ve Tu-

rancı düşünceye programlarında yer veren partiler olmuştur. Bu parti-

ler özellikle Azerbaycan, Kazakistan ve Özbekistan’da ortaya çıkmıştır. 

Bunun temel nedeni Turancılığı (Pantürkizmi) savunan partilerin ve 

oluşumların bu ülkelerde daha 20. yüzyılın başlarında siyasal hayatta 

yerlerini almaya başlamalarıdır. Örneğin Müsavat (Azerbaycan) ve Mil-

li Hürriyet Partisi Alaş (Kazakistan) söz konusu dönemde ülkelerinin 

bağımsızlığı için mücadele etmiştir. 1989 ila 1994 yılları arasında Azer-

baycan’da Müsavat, Bozkurt ve Turan partileri, Kazakistan’da Azat 

Yurttaş Hareketi, Alaş ve Kazakistan Cumhuriyet Partisi ve Özbekis-

tan’da Birlik, Erk ve Vatan Terakki partileri ile Türkistan Halk Hareketi 

ve Türkistan İslam Halk Hareketi gibi siyasal örgütler ortaya çıkmıştır. 

 

Anahtar Kelimeler: Orta Asya, Turancı Partiler, Bozkurt, Turan, 

Alaş, Kazakistan Cumhuriyet Partisi, Birlik, Erk. 

 

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nde (SSCB) Mihail Gorbaçov döne-

minde Glasnost (Açıklık) ve Perestroyka (Yeniden Yapılanma) adıyla başlatı-

lan liberal politikalar kısa zamanda birliği oluşturan diğer ülkelerde de yansı-

malarını bulmuştur. İşte bu dönemde 1980’li yılların sonlarından başlayarak 

Azerbaycan ve Orta Asya’da çeşitli partiler ve halk cephesi hareketleri ortaya 

çıkmaya başlamıştır. Bu siyasal partiler ve oluşumlar ilk başlarda çok geniş 

bir yelpaze oluşturmaktaydı. Bir yandan kendi ülkelerinin bağımsızlığını ve 

milli devlet yapısını güçlendirmeyi amaçlayan milli demokratik partiler yer 

alırken, diğer yandan da çeşitli etnik grupların kendi hak ve hukuklarını ko-

rumak için oluşturdukları parti ve kültürel oluşumlar teşekkül etmiştir. Milli 

demokratik partiler arasında ise hem İslamcı hem de Türkistan ve Turan 

birliğini savunan partiler ortaya çıkmıştır. 

Bu çalışmanın konusunu oluşturan Azerbaycan ve Orta Asya’ da değişim 

sürecinde ortaya çıkan Turancı partiler bütün ülkelerde ortaya çıkmamıştır. 

Turancı partilerin kurulduğu ülkelerde ise partilerin gelişimi birbirinden farklı 

                                           

*Trakya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü / EDİRNE 

  [e-mail] 

---

bilig, Güz / 2009, Sayı 51 

 

206 

bir seyir takip etmiştir. Örneğin Azerbaycan’da Müsavat Partisi (MP) bir şe-

kilde sisteme dahil edilmiş iken, Özbekistan’da Birlik ve Erk partileri siyaset-

ten men edilerek liderleri yurtdışına sürgüne gitmeye mecbur bırakılmışlardır. 

Öte yandan Kazakistan’da Alaş Partisi’ne (Alaş) yasal olarak kuruluş izni 

dahi verilmemiştir. Turancılığa programlarında yer veren partiler esas itiba-

rıyla Azerbaycan, Kazakistan ve Özbekistan’da ortaya çıkmıştır. Bunun ne-

deni bu ülkelerde Turancılığı savunan partilerin ve oluşumların daha 20. 

yüzyıl başlarında ortaya çıkmasıdır. Örneğin MP (Azerbaycan) ve Alaş (Kaza-

kistan) söz konusu dönemde ülkelerinin bağımsızlığı için mücadele etmişler-

dir. Özbekistan Orta Asya tarihinde önemli bir rol oynamış ve 20. yüzyılın ilk 

çeyreğinde de Türkistan bağımsızlık mücadelesine öncülük etmiştir. Bu yüz-

den Özbekistan’da Türkistan birliği fikri diğer Orta Asya ülkelerine (Kazakis-

tan, Kırgızistan, Türkmenistan) nazaran daha önce ortaya çıkmıştır. Bu du-

rum değişim sürecinde Özbekistan’da birçok Turancı partinin kurulmasına 

neden olmuştur. Lakin SSCB’nin dağılmasından sonra kurulan ve Orta Asya 

devletleri ve Türk birliğini savunan bu partilerin Özbekistan ve Kazakistan’da 

siyaset yapmaları yasaklanmıştır. Bu durum söz konusu partilerin kısmen 

yeraltına inmelerine neden olmuştur. Sayılan bu nedenlerden dolayı bu ça-

lışmada Azerbaycan, Kazakistan ve Özbekistan’da kurulan ve parti program-

larında Orta Asya birliği ve Pantürkizm’e (Turancılığa) yer veren partileri 

analiz edecektir. Buna örnek verilecek olursa, Özbekistan’da Vatan Terakki 

Partisi (VTP) İslam Kerimov rejimine yakın dursa da programında Orta Asya 

veya Türkistan birliğinin oluşturulmasına yer verdiğinden dolayı Turancı 

partiler kapsamında incelenecektir. Adında  İslam ibaresi bulunmasına rağ-

men “Türkistan İslam Halk Hareketi’ne bu çalışma çerçevesinde yer verilme-

sinin nedeni partinin kendisine Panislamizm’i ve Turancılığı rehber edinme-

sidir. Bu çalışma kapsamında Türkmenistan ve Kırgızistan’ın ele alınmaması-

nın nedeni bu ülkelerde Turancı partilerin kurulmamış olmasıdır. Tacikis-

tan’da Orta Asya’nın Türk kimliğine itiraz eden ve özellikle Farsça konuşan 

İran ve Afganistan gibi ülkelerle işbirliğine gidilmesi gerektiğini savunan 

Rastokez (Yeniden Doğuş) Halk Hareketi gibi partiler bulunmaktadır. Söz 

konusu bu siyasal hareketler etnik ve dilsel nedenlerden dolayı Türkistan 

birliği fikrine sıcak bakmadıkları için Tacikistan’da değişim sürecinde Türk 

birliği fikrini savunan partiler kurulamamıştır. Bu yüzden Tacikistan bu çalış-

manın kapsamı içinde yer almamaktadır.  

Bu çalışmada ilkin Orta Asya, Türkistan ve Turan kavramlarının anlamları 

açıklanarak kavramsal çerçeveye netlik kazandırılacaktır. Daha sonra bu 

temelde Azerbaycan ve Orta Asya’da ortaya çıkan Turancı siyasi hareketlerin 

tarihsel arka planı hakkında kısa bir bilgi verilecektir. Orta Asya ülkelerinin 

siyasal rejimlerinin ana hatlarıyla ortaya konması, bu ülkelerde kurulan Tu-

rancı partilerin ve milli demokratik muhalefet partilerinin neden başarısız 

---