Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 3,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Romalı Vitruvi ( b.e.ə. 16-cı il)
Antik dövrdə maşınqayırma 87 lələr ya fit çalır, ya da quş kimi cəh- cəh vurur. Bu şəkildə ab su qabı, d od, e su daxil olan yerdir. Bu yerdə su kranı yerləşdirilir. Qüllənin ətrafına su çənindən xaricə gedən borular bərkidilir. Bu boruların çıxışında müxtəlif fiqurlar, məsələn, quşlar yerləşdirilir. Su qaynadıqda, buxar borulardan keçərək quşların ağzından xaric olunur və burada səslər çıxarır. Filonun quyudan su çıxarmaq üçün düzəltdiyi çarx öz orijinallığı ilə başqalarından fərqlənir. Şəkil 1.53-də bu çarx sxematik təsvir olunmuşdur. Bunun üçün ağacdan hər tərəfində çoxlu deşiklər olan qutu götürülür. Sonra onun ortasında dörd künc ağac boru yerləşdirilir. Bu borunun yuxarı ucu su quyusundan təxminən bir qol uzunluğunda xaricə çıxarılır və oraya çarx bərkidilir (g). Suyu yuxarıya qaldırmaq üçün çarxı fırlatmaqla qutu sudan yuxarıya qaldırılır. Sonra o, sərbəst aşağı buraxılır. Bu ağac qutu qurğuşunla örtülərək ağırlaşdırılır. Qutu suya batdıqdan sonra onun içərisindəki hava ağac boru ilə xaric edilir. Sonra bu əməliyyat yenə təkrar olunur. Borunun yuxarı hissəsində dişlər bərkidilir (h). Qutunun aşağısında bir deşik (i) nəzərdə tutulur. Quyunun içərisinə uzanan ağac boru qutunun dibinə Şəkil 1.52. Fit çalan qüllə. Şəkil 1.53. Su qaldıran qurğu. Antik dövrdə maşınqayırma 88 qədər uzanaraq, sonra yana dönür və burularaq yuxarıya qaldırılır. Borunun bu ucunda yandan başqa bir boru birləşdirilir. Qutu suyun üstünə qaldırıldıqdan sonra o hava ilə dolur və suya atıldıqdan sonra qutudakı hava borunun uc hissəsindən boruya daxil olaraq, xaric olmağa cəhd edir. Amma eyni zamanda yan tərəfdəki deşikdən boruya su daxil olmağa başlayır. Bu qutu suda l dərinliyinə çatana qədər baş verir. Bu zaman qutudakı havaya su tərəfindən olan təzyiq artır və bunun nəticəsində suyun boruya dolması dayanır. Boruya artıq daxil olmuş su sonra qutuda artan hava təzyiqi nəticəsində yuxarıya püskürdülür və borunun uc hissəsindən çıxaraq oradakı qaba tökülür. Suyun axması qutudakı hava qurtarana qədər davam edir. Sonra qutu yenidən suya atılır və proses təkrarlanır. Filonun düzəltdiyi bu mexanizmlər o dövrdə “oyunçaqlar” kimi baxılsa da, onlar sonralar ixtira edilən bir çox enerji maşınlarının əsasını qoymuşlar. Antik dövrdə Filonun işləri onun davamçıları tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Belə ki, məşhur Yunan mexaniki Heron bir neçə əsr sonra yazir:” ...biz ondan əvvəlkilərin işləri arasında Filonun işlərindən yaxşısını tapa bilmədik....” Filon bəzi sınaqlarını Ktesibiosun işlərindən göturərək təkmilləşdirilmiş formada təkrar etmişdir. O başqalarından fərqli olaraq ilk dəfə “qarşılıqlı asılılıq” (cisimlərin strukturunda) haqqında nəzəriyyəni irəli sürmüşdür. Burada cisimlərin kiçik hissəciklərdən ibarət olması və bu hissəciklər bir-biri ilə qarışdırıldıqda, onların arasında bir əlaqənin yaranması fərziyyə edilir. Filon səhv olaraq izah edir ki, hissəciklər bir-birinə qarışdıqda onlar arasinda yaranan cazibə gucu kifayət edir ki, hava ilə suyun qaldırılmasını və Klepsidranın işləməsini izah etmək mümkün olsun. Buna baxmayaraq, Filon antik dovrdə mövcud olan platonik fikirlərdən fərqli olaraq öz ideyalarını praktikada sınaqdan keçirmiş və bununla “klassik” Yunanıstanda mövcud olan atom, vakuum ve astronomiya əleyhdarlarına ilk dəfə olaraq açıq-aşkar cavab vermişdir. Antik dövrdə maşınqayırma 89 Romalı Vitruvi ( b.e.ə. 16-cı il) B izim eranın əvvəlində yaşamış yunan yazıçıları onu sadəcə olaraq Vitrivius adlandırmışlar. XV əsrdən sonra onun tam adı ilə bağlı müxtəlif mülahizələr çap olunmağa başlamışdır. Ona görə də, onu çox vaxt Faventinin göstərdiyi kimi Vitrivius Pollio adlandırırlar. Roma imperatorları Sezar və Avqustun dövründə yaşamış Vitruvi böyük hökmdarlar üçün döyüş maşınlarının hazırlanmasına, vacib tikintilərin layihələndirilməsi və həyata keçirilməsinə rəhbərlik etmişdir. Ömrünün sonuna kimi Vitruvi sarayla yaxın münasibətdə olaraq imperatorun maliyyə yardımı ilə yaşayıb yaratmışdır. Onun yazdığı “Memarlıq haqqında on kitab” (yun. De architectura libri decem”) antik dövrdən bizə qədər gəlib çatan, öz dövrü üçün bu sahədə yeganə kitab olub, mühəndislik elminin əsaslarını müəyyən qədər özündə cəmləşdirən əsərdir [1.42]. O da məlumdur ki, Vitruvinin əlyazmasında onun tərtib etdiyi cizgilər toplusu itmişdir. Yalnız XV əsrdən sonra, onun işlərinə maraq artdığı dövrdə tərcüməçilər tərəfindən kitabda təsvir olunan qurğular mətn əsasında rekonstruksiya edilmişdir. Vitruvi birinci kitabın III fəslində memarlıq haqqında yazır: “Memarlıq üç hissədən ibarətdir: tikinti, saatların düzəldilməsi və maşınların qurulması”. O, Ι − Ι X kitablarda tikinti sənətinin incəlikləri, su saatlarının düzəldilməsi və astronomiya haqqında öz fikirlərini təsvir etmişdir. Vitruvi X kitabda maşınların hazırlanmasından bəhs etdiyindən maşınqayıranlar üçün böyük maraq kəsb edir. V ΙΙ kitabda o yazır: ” ...Maşınqayırma haqqında həmçinin Diades, Architas, Arximed, Ktesibios, Nimphodoros, Bizanslı Filon, Difilos, Democles, Karita, Polidos, Pirrhos, Aqesistaros (qədim yunan alimləridir) yazmışlar. Bunların kitablarından mən öz əsərim üçün gərəkli olan şeyləri götürərək, ümumi bir formada tərtib etmişəm, əsasən ona görə ki, yunanlardan mənim həmyerlilərimə nisbətən daha çox əsər çıxıb”. Bununla o göstərir ki, romalılar o dövrdə maşınqayırma sahəsində heç bir orijinal şey ixtira etməmişlər, sadəcə olaraq bunları Yüklə 3,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|