Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 3,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik dövrdə maşınqayırma 60 arxaya dartılaraq bürünc lövhələrə sıxılırdılar və beləliklə, gərilmə qollarda yox, yaylarda yaranırdı. Ktesibios özünün pnevmatika haqqında əldə etdiyi biliklərini sıxılmış hava ilə işləyən katapultlarda sınaqdan keçirir. Burada da katapultların qolları yuxarıda qeyd olunan üsulla hazırlanır, yəni onlar sərbəst qabağa və geriyə dönə bilirdilər. Bu maşınlarda Ktesibios yay əvəzinə kip silindrik kolbalardan istifadə edir. Qollar arxaya çəkilən zaman onlar kolbanın oxuna söykənərək kolbanın içərisindəki havanı sıxır. Sərbəst buraxıldıqda isə onlar sıxılmış havanın təsirindən qabağa atılırdı (şəkil 1.27). Ktesibiosun modelləri üzrə hazırlanan kata- pultların praktiki tətbiqini tapa bil- məməsi, onların konstruksiyası ilə bağlı olmayıb, o dövrdə emal tex- nologiyasının aşağı səviyyədə olması ilə bağlıdır. Döyüş maşınlarının etibarlı işləməsi üçün kolba ilə silindri yüksək dəqiqlikdə hazırlamaq lazım idi. Bunu isə antik dövrün mexaniki emal üsulları ilə əldə etmək çox çətin idi. Hətta bu hadisədən 2000 il sonra, yəni XV ΙΙΙ əsrdə ingilis mühəndisi Mafyu Bulton (ingl. Mattev Boulton) tərəfindən buxar maşını üçün hazırlanmış silindrin qeyri- dəqiqliyinin bir şillinq qalınlığında olması böyük uğur idi. Beləliklə, antik dövrdə kəsmə ilə emal texnologiyasının hansı səviyyədə olması haqqında təsəvvür yaratmaq çətin deyil. Ktesibiosun əsas ixtiralarından olan su saatı haqqında Vitruvi yazır ki, su orqanı sivilizasiyanın tarixində əsas ixtira olsa da, su saatı bir günün içərisində məşhurlaşmışdır. Ktesibiosdan əvvəl vaxtı ölçmək üçün günəş saatından istifadə olunurdu. Günəşin mövsümdən asılı ola- Şəkil 1.27. Pnevmatik katapult. Antik dövrdə maşınqayırma 61 raq müxtəlif trayektoriyalara malik olması nəticəsində çubuqların kölgəsi müxtəlif olurdu. Bundan əlavə günəş saatları ilə ölçmə aparmaq üçün günəşin saçması lazım idi. Movsümdən, gündüz və gecədən asılılıqdan qurtarmaq üçün qədim Misirdə ilk dəfə olaraq su ilə işləyən Klepsidra (yun. Klepsydra – həm gecə və həm də qışda işləyən deməkdir) adlanan saat ixtira edilir. Bu su saatları ilkin vaxtlarda dibində deşik olan qabdan ibarət idi. Qaba müəyyən miqdarda su tökülür, su axıb qurtardıqda vaxt ötüb keçirdi. Afinada Klepsidra saatlarından məhkəmədə çixiş edənlərin vaxtına nəzarət etmək üçün istifadə edilirdi. Əgər məhkəmədə proses həyat və ya ölümdən gedirdisə onda qaba çox su doldurulurdu. Çıxış yarımçıq qaldıqda qabdakı deşik tıxanaraq saxlanırdı və çıxış davam ediləndə yenidən açılırdı. Bu saatlara antik dövrdə böyük əhəmiyyət verilirdi. Deyilənə görə Platon, hər səhər ona dərsin başlanmasını göstərən Klepsidra quraşdırıbmış. Bu saatların çatışmayan cəhəti, onlarda suyun sürətinin sabit olmaması səbəbindən qeyri dəqiq olması idi. Qabda suyun həcmi dəyişdikcə qabın dibindəki təzyiq də dəyişirdi ki, bu da suyun axma sürətinə birbaşa təsir edirdi. Digər tərəfdən deşiyin çirklənməsi də saatın dəqiqliyini aşağı salırdı. Ktesibios bu problemləri aradan qaldırmaq üçün yeni konstruksiya təklif edir. Qabdakı deşiyin dəqiqliyini artırmaq üçün o deşiyi qızıldan və ya da xüsusi daşlardan hazırlayır. Bu materialların tətbiqi deşiklərin çirklənməsinin qarşısını alaraq onun təmizlənməsini yüngülləşdirir. Su axınını sabit saxlamaq üçün Ktesibios bir qabdan ibarət sistemdən imtina edərək, bunun əvəzinə üç qab götürür. Birinci qabdan su ikinciyə, ikincidən isə üçüncüyə axır. Birinci qab həmişə dolu saxlanir. İkinci qabda iki deşik nəzərdə tutulur. Birinci deşik bu qabın dibində, ikincisi isə yuxarı tərəfdə açılır. İkinci qabda su yalnız yuxarıdakı deşiyə qədər dola bildiyindən, burada suyun səviyyəsi həmişə sabit olur. Nə birinci, nə də ikinci qab boş olmamalı idi. Üçüncü qabda suda üzən ağac lövhə yerləşdirilir. Qaba su dolduqca ağac lövhə yuxarı qalxaraq dişli çarxın köməyi ilə əlaqədə olduğu valı döndərir. Müəyyən vaxt Antik dövrdə maşınqayırma 62 keçdikdən sonra bu valın köməyi ilə hər hansı bir fiqur hərəkət etdirilir və ya düdəklərdən səslər çıxarılır və i.a. O dövrdə geniş yayılmış mexanizm hər saatdan bir quşun hərəkət edərək oxuması idi. Ktesibios dəqiqliyi yüksək olan başqa bir saat da düzəltmişdir. Bu saatda da üç qabdan istifadə edilmişdir. Qabda üzən ağac lövhənin üzərinə bir fiqur bərkidilir. Bu fiqur yuxarıya hərəkət etdikcə onun əlində bərkidilimiş çubuq yaxınlıqda yerləşmiş silindrin üzərindəki bölgüdə saatı göstərir (şəkil 1.28). Bu saatın düzəldilməsində Ktesibios müəyyən çətinliklə üzləşir. O dövrdə saat günəşin çıxması və batması ilə bağlı olaraq günün 1/12 hissəsi kimi hesablanırdı. Saatı müxtəlif uzunluqda olan vaxtlara uyğunlaşdırmaq üçün o, suyun axmasını konik ventillə tənzimləyir. İkinci variantda aralıq qabın deşiyi böyüdülərək orada yuxarı-aşağı hərəkət edə bilən üzük yerləşdirilir. Üzüyü hərəkət etdirməklə suyun sürətini tənzimləmək mümkün olurdu. Üçüncü üsulda üzərində vaxt qeyd olunmuş silindr dönən formada hazırlanır və onun üzərindəki bölgü dönmə bucağından asılı olaraq müxtəlif vaxtları göstərirdi. Bununla da Ktesibiosa antik dövrdə işləyən saatların dəqiqliyini artırmaq nəsib olur. Ktesibios apardığı tədqiqatlarını kitablar şəklində yazmışdır. Çox təəssüflər olsun ki, onun məşhur əsərləri “Mexanikanın protokolu” (yun. "Memorandum on mechanics"), “Döyüş maşınları”(yun. "Belopoeica"), Şəkil 1.28. Su saatı. Yüklə 3,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|