Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 3,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Isgəndəriyyəli Heron ( b.e. Ι − ΙΙΙ əsrlər)
Antik dövrdə maşınqayırma 63 “Pnevmatika” (yun. "Pneumatica") və apardığı elmi işlər haqqında ümumi mənzərə yaradan “Yaddaş qeydləri” (yun. "Memorabilia") tamamilə itmişdir. Ktesibiosun ixtiralarından bir neçəsi ondan sonra yaşamış isgəndəriyyəli Heronun və romalı Vitruvinin işlərində yenidən baxılmış və ətraflı təhlil edilmişdir. Antik dövrdə maşınqayırma 64 Şəkil 1.29. İsgəndəriyyəli Heron. Isgəndəriyyəli Heron ( b.e. Ι − ΙΙΙ əsrlər) B izim eranın əvvəllərində isgəndəriyyəli Heron (şəkil 1.29) öz dövrünün ən məşhur mühəndisi sayılırdı. Heronun tərcümeyi halı üzün müddət müəmmalı olaraq qalmışdır. Əsərlərində özünü “Heron Ktesibiu” adlandırması tarixçilər arasında çaşqınlığa səbəb olmuşdur. Tərcümədə bunun “Heron Ktesibios oğlu” alınması onun məşhur alim, b.e.ə. ΙΙΙ əsrdə yaşamış Ktesibiosun oğlu olmasına şübhə yaratmışdır. Heron öz başqa əsərlərində ayın üzünün tutulmasından yazır ki, bu da onun bizim eranın əvvəlində yaşamasına dəlalət edir. Çünki ayın üzünün tutulması hesablamalara görə bizim eranın əvvəlində, 62-ci il martın 12-də baş vermişdir. Onun Ktesibiosun oğlu olması qaranlıq qalmaqdadır. Tarixçilər güman edirlər ki, onun atasının adı sadəcə olaraq “Ktesibios” olmuşdur. Heron gördüyü işlərinin nəticələrini “Mexanika” (yun.“Mechanica”), “Pnevmatika” (yun.“Pneumatica”), “Mudafiə maşınları” (yun. “Belopoeica”), “Avtomatika” (yun.“Automatics”) və “Ölçmə alətləri” (yun.“Dioptra”) əsərlərində təsvir etmişdir [1.45, 1.46]. Bundan başqa o “Ölçmə” (yun.“Metrica”) adlı həndəsə və “Güzgü” adlı optika haqqında iki kitab yazmışdır. “Mexanika” kitabında Heron əsasən qaldırıcı mexanizmlər haqqında məlumat verir. O bu əsərdə müxtəlif mexanizmlərin köməyi ilə qol effektinin praktikada tətbiqini araşdıraraq ling, paz, sonsuz vint və dişli çarxların kombinasiyasını təsvir edir. Bir riyaziyyatçı kimi Heron, təsir edən qüvvənin və qolun qiymətindən asılı olaraq lingdə qol qaydasının işlə- Antik dövrdə maşınqayırma 65 məsini göstərmişdir. Heron həmçinin kranların və böyük həçmli tikinti daşlarının kəlbətin və pazların köməyi ilə qaldırılmasını da izah edir. “Müdafiə maşınları” əsərində Heron o dövrə qədər məlum olan katapultların işləmə prinsipini göstərərək, böyük katapultlarda ağır daşları atdıqdan sonra katapultun əvvəlki vəziyyətə gətirilməsini sürətləndirmək üçün əlavə mexanizm təklif etmişdir. Heronun “Ölçmə alətləri” əsəri antik dövr üçün çox təkmil olan ölçü alətini təsvir edir (şəkil 1.30). Şəkil 1.30. Dioptra. Bir tutgacda bərkidilmiş ağac silindrik lövhə sonsuz vintlərin köməyi ilə şaquli və üfiqi istiqamətlərdə hərəkət etdirilə bilir. Silindrin vəziyyəti Heronun düzəltdiyi su tərəzisinin köməyi ilə tarazlaşdırılırdı. Lövhənin üzərində şaquli ox ətrafında fırlana bilən, iki ucunda nişan- Antik dövrdə maşınqayırma 66 lama elementləri bərkidilmiş ağac lövhə bərkidilir. Silindrin aşağı tərəfinə yarımkürə formasında dişli çarx bərkidilir. Dişli çarxın köməyi ilə işçi lövhə tənzimlənir. Dişli çarx eyni zamanda şaquli ox ətrafında fırlana bilən və irəli-geri hərkətə malik dördkünc lövhə üzərində yerləşdirilir. Bu mexanizmin köməyi ilə iki kəsişən ox istiqamətlərində nivelirin işçi lövhəsinin hərəkətini təmin etmək mümkündür. Heronun düzəltdiyi ölçmə alətləri o dövr üçün mürəkkəb olduğundan onların hazırlanması və tətbiqi mümkün olmamışdır. “Ölçmə alətləri” əsərində Heron nivelir ilə bərabər, qət edilən məsafəni ölçmək üçün ixtira etdiyi Odometri təsvir edir (şəkil 1.31). Bu cihaz arabaya quraşdırılmış, bir-biri ilə dişli çarxların köməyi ilə əlaqədə olan, sonsuz vintlərin köməyi ilə təkərin dönməsini sayğaca ötürən mexanizmdən ibarətdir. Araba irəliyə hərəkət etdiyi zaman təkərin aldığı fırlanma hərəkəti bir neçə dəfə ötürülərək sayğacın ölçmə əqrəbinə verilir. Cihazda qeyd edilmiş vahidin (addım, metr və s.) sayından asılı olaraq qət edilən məsafəni hesablamaq olurdu. Böyük məsafələri ölçmək üçün ötürmə ədədinin qiyməti artırılırdı. Bu qurğu indiyə qədər öz aktuallığını itirməmişdir. Şəkil 1.31. Məsafə ölçən maşın (Odometer). Antik dövrdə maşınqayırma 67 Şəkil 1.32. Su avtomatı. Heronun işləri arasında ən məşhuru onun müasir maşınqayırmanın yaranmasına və inkişafına təkamül vermiş “Pnevmatika” əsəridir. Kitabın əvvəlində Heron da Ktesibios kimi təbiətdə boş məkan olmadığı haqqında fərziyyə söyləyir. Heron, görünür ondan qabaq pnevmatik problemlərlə məşğul olmuş Ktesibios və Filonun işlərinin təsirindən bu sahəyə müraciət etmişdir. Onun fikrincə təbiətdə olan məkan muxtəlif əşyalarla doludur. Boş qalan yerlər isə hava ilə tutulub. Bunu sübut etmək üçün Heron boş stəkanı suya batırmaqla apardığı sınağı numayiş etdirir. Bununla o, sübut etməyə çalışır ki, su ilə doldurulmuş qabdan hava sıxışdırılaraq çıxardılır. Əgər stəkan ağzı üstə suya batırılırsa onun içindəki hava çıxmağa macal tapmadığından oraya suyun girməsinə mane olur. Ümumiyyətlə, təbiətdə olan boşluqların hava ilə dolu olmasını mülahizə edən Heron, işığın havada, suda və istiliyin cisimlərdən keçməsini də bu cisimlərin tərkibindəki kiçik boşluqların hava ilə dolu olması kimi izah edir. Heron “Pnevmatika” kitabında pnevmatika və hidravlikaya aid apardığı çoxlu sayda sınaqların nəticələrini təsvir etmişdir. Əsərin əsas hissəsində o, öz xüsusi metoduna uyğun olaraq təzyiq altında işləyən qurğular haqqında yazmışdır. Onun pnevmatik qurğulardan olan məşhur ovsunlanmış su avtomatı, fit çalan quş, öz- özünə açılan qapılar və s. böyük maraq kəsb edən, mexaniki qanunları özündə əks etdirən mexanizmlər idilər. Bu qurğuların böyük əksəriyyəti o dövrdə böyük hakimiyyətə malik olan keşişlər uçun düzəldilmişdir. Məsələn, keşişlərin camaatdan ovsunlanmış su üçün pul yığmasını asanlaşdırmaq üçün Heron bizə Yüklə 3,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|