Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 3,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik dövrdə maşınqayırma 68 Şəkil 1.33. Tilsimli qapılar. hal-hazırda məlum olan samovara oxşar bir avtomat düzəltmişdir (şəkil 1.32). Bu su verən avtomata adamlar ovsunlanmış su üçün nəzərdə tutulmuş pulu atdıqdan sonra, lüləkdən nəzərdə tutulmuş miqdarda su axır. Avtomatın işləmə mexanizmi lüləyin tıxacına bərkidilmiş qolla ( ρ ) bağlıdır. Avtomatın üst deşiyindən atilan pul onun içərisindəki qola dəyərək qolu aşağıya hərəkət etdirir. Qol eyni zamanda lüləyin ( µ ) deşiyini açır və suyun axmasına imkan yaradır. Sonra qol yavaş-yavaş öz əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. Müəyyən vaxtdan sonra lülək yenidən tıxanır. Suyun həcmi pulun çəkisi, qolun uzunluğundan asılı olaraq təyin olunur. Samovardan suyun öz-özünə axması o dövrdə adamlar arasında ilahi bir quvvənin təsiri kimi qəbul edilirdi. Daha maraqlı bir qurğu qurban verən zaman mehrabın qapılarının öz-özünə açılmasıdır. Bu mexanizmin təsviri şəkil 1.33–də verilmişdir. Qapı şaquli vəziyyətdə mehrabda yerləşdirilmiş iki silindik dirəkdən asılır. Bu dirəklərin uzunluğu qapının uzunluğundan təxminən iki dəfə Antik dövrdə maşınqayırma 69 böyükdür. Dirəklərin artıq qalan hissəsi mehrabın altindakı boş otaqda yerləşdirilir və yerlə hərəkətli olaraq bərkidilir. Bu dirəklər kəndir vasitəsilə içərisi yarıya qədər su ilə doldurulmuş qabla birləşdirilir. Sonra bu qab ∩ formalı boru vasitəsilə onun yaxınlığında yerləşdirilmiş kürə (şəkildə sağ tərəfdə göstərilib) ilə əlaqələndirilir. Əyri borunun ucu kürənin içərisinə salınaraq onun dibinə qədər endirilir. Qapının bərkidildiyi dirəklərin yerin altındakı otağın içərisində qalan hissəsinə kəndirlər dolanaraq sol tərəfdə diyircəkdən asılmış yüklə əlaqələndirilir. Bu yükün məqsədi dirəkləri fırladaraq qapını bağlamağa çalışmaqdan ibarətdir. Digər tərəfdən bərkidilmiş kəndir isə su ilə doldurulmuş qabla əlaqəndirilir. Əgər qabda su yoxdursa onda, qab o biri tərəfdən asılmış yükdən yüngül olur. Bu halda qapı bağlı olur. Əgər mehrabdakı ocaq yandırılırsa, onda, alovun altındakı çəndə yerləşən hava istidən genişləndikdə kürədəki suyu sıxışdıraraq boru vasitəsilə kəndirdən asılmış qaba axmağa məcbur edir. Su ilə dolu qabın çəkisi əks tərəfdə təsir edən yükdən ağır olduqda dirəklər döndərilərək qapıları açır. Beləliklə, keşişlər onların ilahi quvvəyə malik olmalarını itaətkarlara sübut etməyə çalışırdılar. Alov söndükdən sonra soyuyan hava qabdakı suyu geriyə soraraq qapıları bağlayırdı. Onun “oyunçaq” adlandırılan qurğularından ikisi aşağıdakı şəkildə təsvir olunmuşdur. Şəkil 1.34, a-da bir-biri ilə boru vasitəsilə birləşdirilmiş iki qabdan ibarət sorucu qurğu göstərilmişdir. Borunun ucuna armuda bənzər qab keçirilir. Bu qabın aşağı tərəfindəki deşik öncə əl ilə tutulur və su ilə doldurulur. Eyni zamanda yuxarıdakı qaba da su doldurulur. Sonra aşağıdakı qabın üst tərəfindəki deşik əl ilə tutularaq aşağı tərəfi açılır. Bu zaman axan su yuxarıdakı qabda olan suyu da özü ilə çəkib aşağıya aparır. Şəkil 1.34, b - də “Prochyta” adlanan xususi qab göstərilmişdir. Bu qabın daxilində düzəldilmiş kanalların və ayırıcı divarın köməyi ilə qaba tökülmüş iki müxtəlif mayeni istənilən ardıcıllıqla və ya da qarışıq şəkildə tökmək olur. Öncə sonuncu töküləcək maye qabın dibindəki kameraya doldurulur və bu zaman qabın qulpundakı deşik açıq qalır ki, oradan hava çıxsın. Sonra Antik dövrdə maşınqayırma 70 Şəkil 1.35. Öz-özünə tənzimlənən lampa. qulpdakı deşik barmaqla tutularaq, ilkin töküləcək maye qabın üst tərəfindəki kameraya tökülür. Əgər qulpdakı deşik barmaqla tıxanaraq saxlanarsa, onda qabdan yalnız üst tərəfdə olan maye axacaq. Bundan sonra barmaq götürülərsə, onda aşağıdakı hissəyə hava daxil olaraq mayenin axması üçün şərait yaradacaq və maye yuxarıdakının dalınca axacaq. Deşik başdan açıq olarsa onda mayelər bir birinə qarışaraq axacaq. a) b) Şəkil 1.34. Hidravlik qurğular. Daha maraqlı bir qurğu öz-özunə sazlanan neft lampasıdır (şəkil 1.35). Lampanın daxilində yerləşmiş mexanizm vaxt keçdikcə qısalan fitilin uzunluğunun avtomatik sazlanmasına xidmət edir. Bunun üçün lampanın daxilində, üzərində dişlər bərkidilmiş valın ( η ) ətrafına fitil dolanır. Bu val öz oxu ətrafında fırlana bilir. Sonra lampanın içərisinə öz oxu ətrafında dönə bilən bir dişli çarx ( ε ) yerləşdirilir. Bu dişli çarx üzərində fitil olan dişli valla əlaqələndirilir. Belə ki, dişli çarxın dönməsi valda fırlanma Antik dövrdə maşınqayırma 71 yaradır. Lampaya neft tökmək üçün onun orta hissəsində qapaq vardır. Qapağın altinda şaquli oxdan sərbəst asılmış kiçik qapalı qab elə bərkidilir ki, o dişli çarxla kontaktda olsun. Bu qab lampadakı neftin içərisində üzür. Neftin səviyyəsi lampanın daxilində aşağı düşdükcə o dişli çarxı döndərir, bu da eyni zamanda uzərində fitil olan valı döndərərək fitili lampanın ağzına tərəf itələyir. Bizə, bu günə qədər gəlib çatmış və tibbdə geniş tətbiq olunan şprisin ilk quruluşu və işləmə prinsipi də Heronun kitabında öz əksini tapmışdır. Heronun “Piuleus” adlandırdığı qurğu bir-birinin içərisinə keçirilmiş iki borudan ibarətdir (şəkil 1.36). Boruların diametrləri elə seçilir ki, biri o birinin içərisinə keçə bilsin. Kiçik diametrli borunun bir ucuna pardaqlanmış lövhə ( γ ) və digər ucuna tutqac bərkidilir. Eyni qayda ilə böyük diametrli borunun ucu tıxanır. Burada ancag bir deşik nəzərdə tutulur və bu deşiyə ucluq ( υ ) keçirilir. Əgər bu alətlə hər hansı maye götürülməsi lazım gələrsə, onda ucluq bu mayeyə batırılır və tutqac çəkilir. Əgər bunun əksinə, hər hansı bir mayeni püskürtmək lazım gələrsə, onda alətin içərisinə doldurulmuş maye tutqacı itələməklə püskürdülür. Şəkil 1.36. Piuleus. Bu oyuncaqlarla bərabər Heron məişət üçün lazımi texniki maşınlar da işləyib hazırlamışdı. Onun əsərlərində, ümumi də olsa küləklə işləyən çarxlar haqqında ilk dəfə olaraq mülahizələr söylənmişdir. Başqa maraqlı qurğu yanğın söndürən su nasoslarıdır. Heron kitabının bu hissəsində Ktesibiosa məxsus olan su nasoslarının işləmə prinsipini təsvir edir. Su nasoslarının bu yaxınlara qədər Avropada yanğın söndürmək üçün tətbiq olunduğu bizə məlumdur. Nasoslar əl ilə daşına- Yüklə 3,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|