Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 3,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Document Outline
Antik dövrdə maşınqayırma 90 yunanlardan öyrənmişlər. V ΙΙΙ kitabında Vitruvi içməli suyun tapılması və su kəmərinin şəhərlərə çəkilməsindən bəhs etsə də, bizə onun V fəsildə təsvir ediyi nivelir cihazı haqqında informasiya maraqlıdır. O yazır: “Mən indi Sizə su kəmərlərinin şəhər və evlərə necə çəkilməsindən bəhs edəcəyəm. İlkin iş nivelirləmədir. Nivelirləmə Diopter, su tərəzisi və ya da Korobatla (Chorobat) aparılır. Bunlardan ən dəqiqi Korobatdır, çünki, o biriləri qeyri dəqiq işləyirlər”. Sonra kitabda Korobatın quruluşu təsvir olunur. 6 m uzunluğunda olan tarazlayıcı ağac əsas lövhə ştativ üzərində yerləşdirilir (şəkil 1.54). Şəkil 1.54. Korobatın Valter Ruffa əsasən təsviri (1548). Bu lövhənin hər ucunda perpendikulyar olaraq bir qol yerləşdirilir və əlavə çubuqların köməyi ilə əsas lövhəyə sərt bərkidilir. Şaquli vəziyyətdə olan qolların üzərinə yan tərəfdən əsas lövhəyə perpendikulyar olan xətlər çəkilir. Bu xətlər uzrə əsas lövhədən, iplər vasitəsilə hər iki tərəfdən qurğuşun yüklər asılır. Yüklərin ipləri çəkil- Antik dövrdə maşınqayırma 91 miş xətlərlə üst–üstə düşən halda əsas lövhə taraz vəziyyətə gətirilir. Bu nivelirin küləkli havada tətbiqi üçün, qurğunun yüklərinin külək tərəfindən tərpənməsi zamanı xətaların yaranmasını nəzərə alaraq, Vitruvi əlavə olaraq əsas lövhənin ortasında su tökmək üçün uzunluğu 1750 mm, eni 18,5 mm və dərinliyi 28 mm olan dördkünc yuva nəzərdə tutur. Bu yuvaya su tökdükdən sonra, suyun səviyyəsi əsasında lövhəni tarazlamaq olur. Vitruvinin X kitabında sözü gedən “Maşınqayırmaya” keçməzdən əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki, o dövrdə “maşınların hazırlanması” bizə hal-hazırda məlum olan maşınqayırma qədər məhdud olmamış və ağacdan hazırlanmış maşınlarla bərabər, ağac karkaslar və başqa gövdə konstruksiyalarının hazırlanmasını özündə cəmləşdirən sahələri də əhatə etmişdir. Kitabın girişində Vitruvi tikinti haqqında muqavilə bağlanması və onun uğurla həyata keçirilməsi üçün təlimatlar haqqında yazır və sonuncu abzasda maşınların bu müqavilələrin həyata keçirilməsində rolunu qeyd edir [1.42]: “ Bu təkcə şəxsi evlərin tikilməsində yox, həm də məmurlar tərəfindən təşkil edilmiş, gecikmə hallarına yol verilməyən və hər şeyin tələsik şəkildə aparıldığı bayram oyunlarında, haradakı, qladiatorların forumda çixişları və ya teatrda xalq üçün çixişlar zamanı oturacaqları və çətirləri çəkmək üçün qurğuların düzəldilməsi və ümumiyyətlə səhnədə maşınların köməyi ilə xalqa təqdim olunan dekorativ qurğuların düzəldilməsi zamanı da belə olmalıdır. Bu işləri görmək üçün dərin düşüncəyə və savada malik bir şəxsə ehtiyac var, maşınların tətbiqi haqqında məlumatlara və xususi biliklərə malik olmadan bunların hazırlanması mümkün deyil...Və nə qanun, nə də vərdiş göstərişləri bunu məcbur edə bilər. Hər il Petarlar və Aedilen oyunları (döyüş səhnələri) maşınlarla düzəldilmiş qurğuların köməyi ilə hazırlandığından, mənə elə gəlir ki, nəhayət mən əvvəlki kitablarda binalar haqqında bəhs etdiyimdən, bu kitabda ümumi əsərin yekunu olaraq maşınqayırmanın əsaslarını uyğun ardıcıllıqda göstərişlərlə izah edim”. Antik dövrdə maşınqayırma 92 Vitruvi kitabın I fəslində o dövr üçün tipik olan, yalnız ağacdan hazırlanmış maşınlara tərif verməklə başlayır:”Maşın bir-biri ilə əlaqədar olan, ağacdan düzəldilmiş və yüklərin qaldırılmasında böyük üstünlüyə malik olan yığımdır. O, yunanların Kikle Kinesis adlandırdığı çevrə formalı süni fırlanma hərəkətinə gətirilir. Qaldırıcı maşınların ilkin forması yunanca “Akrobatikon” adlandırılır, ikinci növü yunanca “Pnevmatikon” adlanan hava ilə hərəkətə gətirilənlərdilər, üçüncü növ isə yunanca “Barilkon”adlanan yuk qaldıran maşınlardır”. Maşınların qısa tərifindən sonra bu fəsildə daha yeni bir tərifə, “alət”in tərifinə rast gəlinir. Burada maşınların daha mürəkkəb olması və bir neçə mexaniki hərəkəti yerinə yetirə bilməsi və bunun üçün bir neçə işçi qüvvəsinin tətbiq olunması qeyd olunur, məsələn, ballistlər, preslər və s. Alətlər isə mütəxəssislər tərəfindən yalnız bir işçi qüvvəsinin təsiri ilə məqsədli tətbiq edilir. Alətlərin tətbiqi kimi, torna dəzgahında çarxın tətbiqi, kotan, araba və gəmi misal gətirilir. ΙΙ fəsil qaldırıcı maşınların təsviri ilə başlayır. Öncə o, qaldırıcı maşınların düzəldilməsi ardıcıllığını izah edir. “Qaldırılan yükə uyğun olaraq yuxarıya iki ağac tir qaldırılır, bunların yuxarı ucları bir-biri ilə birləşdirilir. Tirlərin aşağı ucları bir-birindən müəyyən qədər aralanaraq, ayaq üstə qoyulur və kəndirlərin köməyi ilə yuxarı ucundan bağlanaraq dörd istiqamətdə yerlə bərkidilir (şəkil 1.55). Yuxarıdan dördkünc çərçivənin içərisində oxda hərəkətli yerləşən diyircəklər (polipast) asılır. Kəndir ortadakı diyircəyə dolanaraq aşağıdakı diyircəyə keçirilir. Sonra kəndir yuxarıdakı diyircəyə dolanaraq sərbəst ucu tirlər arasından aşağıya dartılır. O biri ucu isə yükü bərkitmək üçün nəzərdə tutulan üzüyə bağlanır. Dördkünclü tirlərin arxa tərəfində ayaqların bir-birindən çox aralı olan yerində sağanaq bərkidilir və bu sağanaqda val oturdulur. Valda kəndiri keçirmək üçün iki deşik nəzərdə tutulur. Kəndirin digər ucuna ikibaşlı metallik çəngəl, onun dişləri isə öz növbəsində qaldırılacaq daşın üzərindəki deşiklərə keçirilir. Əgər kəndirin o biri ucu vala sərt bağlanaraq val əl ilə fırladılırsa, onda kən- Antik dövrdə maşınqayırma 93 Şəkil 1.55. Qaldırıcı kran. dir vala dolanaraq gərilir və yükü yuxarıya lazım olan yerə qaldırır. Bu növ, 3 diyircəklə işləyən qaldırıcı maşınlar Trispastos (üç pilləli) adlanır. Əgər aşağı tərəfdə iki diyircək və yuxarıda üç diyircək bərkidilərsə, onda belə maşınlara “Pentaspastos” (beş pilləli) deyilir.” Sonra Vitruvi iri həcmli yükləri asanlıqla qaldırmaq üçün işlədilən maşınların saz- lanması metodunu təsvir edir. Bunun üçün yuxarıda təsvir olunmuş krandan fərqli olaraq ucundan yük asılmış kəndir əl ilə fırladılan vala yox, onun uzərindəki çarxa bağlanır (şəkil 1.56). Yunanlar bunu Ampirion adlandırırlar. Bu çarx öz növbəsində kəndirin köməyi ilə iri qolu olan vala bağlanır. Birincidən fərqli olaraq Vitruvi burada qoşa diyircəklərdən istifadə olunmasını təsvir edir. Kəndiri 3 cərgədə yerləşmiş qoşa diyircəklərdən müəyyən ardıcıllıqla keçirdikdən sonra, ağır yükün qaldırılmasına tətbiq edilən işçi qüvvəsini bir neçə dəfə azaltmaq mümkün olur (şəkil 1.56). Daha bir variant yüklə bağlanmış kəndirlə əlaqədə olan valı fırlatmaq üçün bu vala iri diametrli barabanın bərkidilməsindən ibarətdir. Barabanın içərisindəki adam irəliyə hərəkət etdikdə, onun ağırlığının təsirindən baraban fırlanır və nəticədə kəndir vala dolanaraq diyircəklərin köməyi ilə ağır yükü asanlıqla qaldırmağa imkan verir (şəkil 1.56). Bundan əlavə Vitruvi konstruksiyaca sadə olan qaldırıcı qurğunun təsvirini verir. Burada bir tirdən və 4 ötürməli diyircəklərdən istifadə edilərək nisbətən kiçik həcmli yükləri qaldırmaq olur. Antik dövrdə maşınqayırma 94 Şəkil 1.57. Dönən kranlar. Bu maşınların tətbiqinə gəlincə Vitruvi yazır:” Yuxarıda təsvir edilən maşınlar yalnız qeyd olunan formada yox, həm də bəzən şaguli, bəzən isə üfiqi vəziyyətdə kran döndərən lövhənin üzərinə bərkidilərək gəmilərin yüklənib- boşaldılmasında istifadə olunur. Göstərilmiş mexanizmin köməyi ilə gəmilərin quruya çıxarılması da əhəmiyyət kəsb edir”. Buradan göründüyü kimi o dövrdə kranlar yalnız tərpənməz şəkildə yox, həm də dönən lövhə üzərində bərkidilərək, onların çevikliyi artırıl- Şəkil 1.56. Ağır yüklərin qaldırılması üçün kranlar. Antik dövrdə maşınqayırma 95 Şəkil 1.58. Yüklərin daşınması. mışdır. Müxtəlif mənbələrin verdiyi cizgilərə əsasən bu lövhələr şəkil 1.57-dəki kimi 4 yastıqda yerləşdirilir. Üfiqi vəziyyətdə yerləşmiş kranın sxematik təsviri şəkil 1.57, a-da verilmişdir. Gövdə tərpənməz olaraq gəmilərdə və ya divarlar üzərində bərkidilir. Kran başlığı isə üfiqi müstəvi üzrə dönmək imkanına malikdir. Vitruvi fəslin sonunda iri diametrli diyircəklərin yüklərin daşın- masında tətbiqindən bəhs edir. Döyüş meydanlarındakı kələ-kötürlüklərin hamarlan- masında tətbiq edilən diyir- cəklərə istinad edərək, o ağır yüklərin nəqlində tətbiq olunan diyircəklərin təsvirini verir. Məsələn, böyük daşları daşımaq üçün onun hər iki tərəfinə çarxlar birləşdirilərək xüsusi çərçivəyə keçirilir (şəkil 1.58). Çərçivənin önündəki çəngəllərə öküzlər qoşularaq çəkilir. Beləliklə, öz oxu ətrafında fırlanan daş asanlıqla bir nöqtədən başqa nöqtəyə nəql edilir. Vitruvinin işlərindən həm də məlum olur ki, o dövrdə küçələrin diyircəklərlə hamarlanması geniş yayılıbmış. ΙΙΙ fəsildə Vitruvi Aristotelin “Mexaniki problemlər” əsərinin bir hissəsini “Bütün hərəkətlərin elmindən, düz xətt və çevrə” adı altında yenidən araşdırdıqdan sonra IV fəsildə su nəql edən maşınlardan bəhs edir. O yazır: “ Mən indi su nəql etmək üçün ixtira edilmiş maşınları təsvir etmək istəyirəm. Öncə su götürən maşın haqqında danışmaq istəyirəm. Bu maşın suyu yuxarı qaldırmasa da, suyu tez və böyük miqdarda götürür. Ağac val torna dəzgahında yonulur və hər iki tərəfinə dəmir ox keçirilir. Bu valda, üzərinə bir-birinə taxılmış hücrələrdən ibarət olan baraban oturdulur (şəkil 1.59). Ağac val dirəklərin üzərinə qoyulur və dəmirlə örtülür. Barabanın içərisinə, valdan barabanın doğuranına qədər uzanan arakəsmələr keçirilərək onu 8 bərabər hissəyə bölürlər. Antik dövrdə maşınqayırma 96 Şəkil 1.59. Su götürən çarx. Barabanın silindrik doğu- ranını əmələ gətirən hücrələrin dibi yarım ayaq ölçüsündə açıq olur ki, buradan barabanın içəri- sinə su keçə bilsin. Sonra mərkəzi oxun ətrafında, barabanın daxilindəki ara- kəsmələrə uyğun olaraq 8 deşik açılır. Barabanlar gəmilərdə olduğu kimi, insanların ayaqları ilə fır- ladılır və silindrin xarici səthindən daxilə dolan su ox ətrafındakı deşiklərdən çıxaraq lazım olan yerə axır. Beləliklə, bağların suvarılması üçün böyük miqdarda su verilir. Əgər suyu hündür yerə qaldırmaq lazımdırsa, onda həmin üsul aşağıdakı kimi dəyişikliyə məruz qalır. Aparıcı valın ətrafına lazım olan hündürlüyə uyğun olaraq baraban bərkidilir və onun yan tərəfində ağzı aşağıya yönələn, mumla kipləşdirilmiş kub formalı qutular bərkidilir. Çarx ayaqla fırladılan zaman su ilə dolu qutular yuxarıya qaldırılır və su tökülür, qutular yenidən aşağıya hərəkət edərək su çənindən suyu götürür. Əgər suyu daha hündür yerə qaldırmaq lazım gələrsə onda vala iki cüt dəmir zəncir bağlanır və aşağıya, suya qədər sallanır (şəkil 1.60). Bu zəncirdən bürüncdən, hər birinin həcmi 3,28 l olan vedrələr asılır. Val fırlandıqda zəncirdə bağlanmış vedrələr suya bataraq dolur və yuxarıya qaldırılır. Bu vedrələr valın üzərindən keçdikdə aşmağa məcbur edilir və onun Şəkil 1.60. Zəncirli su maşını. Antik dövrdə maşınqayırma 97 içərisində olan su yuxarıda yerləşdirilmiş çənə tökülür.” V fəsildə su çarxı belə təsvir olunur: ”Çaylarda, yuxarıda təsvir olunmuş üsulla su götürən çarxlar qurulur. Bu çarxların xarici səthində axar su tərəfindən hərəkətə gətirilərək çarxı fırlanmağa məcbur edən pərlər bərkidilir. Beləliklə, onlar qutularla suyu götürərək, işçilər tərəfindən hərəkətə gətirilməsi lazım olmadan yuxarıya qaldıraraq lazım olan miqdarda suyu verir (şəkil 1.61). Şəkil 1.61. Mörendorf (AFR) yaxınlığında rekonstruksiya olunmuş qədim su götürən maşın. Bu üsulla, həmçinin su dəyirmanları hazırlanır, haradakı hər şey yuxarıda olduğu kimi qalır, yalnız valın bir ucuna dişli çarx keçirilir (şəkil 1.62). Sonra bu dişli çarxa ikinci, üfiqi yerləşdirilmiş çarx ilişdirilir. Beləliklə, su ilə fırlanan vala keçirilmiş çarx üfiqi yerləşmiş çarxın dişlərini hərəkətə gətirməklə dəyirmanın daşlarını fırladır. Bu maşınlarda taxıl yuxarıda asılmış ağızlıq vasitəsilə daşların altına verilir və onun fırlanması nəticəsində üyüdülür”. Vitruvinin təsvir etdiyi bu dəyirmanlarda yenilik ondan ibarətdir ki, o dövrdə artıq məlum olan heyvanlar və ya qullar qoşulmaqla fırladılan Antik dövrdə maşınqayırma 98 dəyirman daşlarından fərqli olaraq, burada axar suyun enerjisindən istifadə olun- muşdur. V Ι fəsildə Vitruvi su nəql emək üçün istifadə edilən “su vinti” və ya Arximed vinti (bax s. 54) adlanan qurğunun hazırlanmasından bəhs edir. O, vintlərin ağacdan kəsilməsini ətraflı izah edəndən sonra, fəslin sonunda düzbucaqlı üçbu- cağın tapılmasında Pifaqora istinad etdiyni qeyd edir: “Pifaqor bizə göstərir ki, düzbucağı hər hansı bir ustanın əl işinə ehtiyac olmadan tapmaq olar və ustaların bucağın qiymətini dəqiq təyin edə bilmədikləri halda, düzbucaq, əgər verilən göstərişə uyğun hesablanarsa asanlıqla və xətasız təyin edilə bilər. Bunun üçün birinin uzunluğu təxm. 90 sm, o birininki 120 sm və üçüncününkü 150 sm olan 3 xəttkeş götürülür. Bu xəttkeşlər bir-biri ilə üçbucaq formasında birləşdirildikdən sonra tam xətasız düzbucaq əmələ gələcək.” Sonra Vitruvi V ΙΙ və V ΙΙΙ fəsillərdə Ktesibiosa məxsus olan, Heronun işlərindən məlum olan su nasosunun və orqanın quruluşunu və işləmə prinsipini verir. Bu konstruksiyalar haqqında məlumatlar Heronun işlərində verildiyindən burada bir daha baxılması məqsədəuyğun deyil. Ι X fəsildə Vitruvi məsafəni ölçmək üçün istifadə edilən bir qurğunu təsvir edir. Bu qurğu Taksameter (yun. Taxameter) adlanır (şəkil 1.63). Onun Heronun Odometrindən fərqi ondan ibarətdir ki, bu qurğunun köməyi ilə gedilən məsafəni həm quruda, həm də suda ölçmək müm- Şəkil 1.62. Su dəyirmanının sxemi. Antik dövrdə maşınqayırma 99 Şəkil 1.63. Taksameterin quruluşu. kündür. Bu haqqda Vitruvi yazır: “ Əgər söhbət arabadan gedirsə onda təkərin diametri 1,2 m olmalıdır, belə ki, bir dövrdə təkər 3,5 m yol qət edir. Təkərin oxuna içəri tərəfdən bir dişi olan və oxla birlikdə fırlanan çarx tərpənməz keçirilir. Bundan əlavə arabanın üzərinə qutu qoyulur. Qutunun yan tərəfinə öz oxu ətrafında fırlana bilən 400 dişi olan çarx yerləşdirilir. Bu dişli çarx arabanın oxuna keçirilmiş dişli çarxla birləşdirilir. 400 dişdən əlavə bu çarxa yan tərəfdən bir diş bərkidilir. Qutunun üst tərəfində üfiqi vəziyyətdə üçüncü bir dişli çarx yerləşdirilir və o yan tərəfdəki çarxın tək dişinə ilişdirilir. Üst tərəfdəki çarxda hər dişin arxasında bir deşik açılır və bu deşiklərin içərisinə kiçik daşlar qoyulur. Qutunun üst tərəfində bir deşik açılır və buradan boru keçirilir. Bu boru çarxın deşiyi ilə üst-üstə düşdükdə çarxa qoyulmuş daş bu deşikdən keçərək qutunun içərisindəki bürünc qaba düşür....Oxdakı kiçik dişli çarx 400 dəfə döndükdə üst tərəfdəki çarx bir dəfə dönür, beləliklə 1 Mil (1 Mil =1,48 km) yol qət edilmiş olur. Arabanın içinə düşən hər daşdan hər qət edilmiş Mil bilinir. Qutuya tökülmüş daşların ümumi sayına əsasən bir gündə qət edilmiş yolu hesablamaq olur. Gəmilərdə də gedilən yolun tapılması bu üsula kiçik bir dəyişiklik etməklə həyata keçirilir. Bunun üçün ağac valın ücüna üzərində pərlər olan çarx keçiriulir. Bu çarx suya bataraq hərəkət zamanı fırladılır”. Bu çarxla isə yuxarıda, quruda məsafəni ölçmək üçün təsvir olunmuş aparat birləşdirilir. DAVAMI Document Outline
Yüklə 3,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|