Maşınqayırmanın tarixinə dair

Qədim Şərqdə sənətçilik 
38 
 
nikanın yaradılıb inkişaf etdirilməsinə şərait yaratmışdır.  
Qədim  Şərq  mədəniyyətinə  məxsus  olan  alət  və  qurğular  uzun 
müddət  mövcud  istehsal  prosesi  üçün  əsas rol  oynayaraq  yalnız  sənaye 
inqilabından  sonra  aradan  götürülə  bilmişdir.  Metal  emalında  maşınlar 
tətbiq  olunmasa da, müxtəlif alətlərdən  ibarət emalatxana texnologiyası 
mövcud idi. Bundan sonra, maşınların tətbiqinə qədərki inkişaf mövcud 
material və emal üsullarının təkmilləşdirilməsindən ibarət idi.            
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 1.15. Misirdə tətbiq olunan kamanla  burğulamanı əks   
etdirən relyef, Tibel Sakkara qəbiri, Misir, b.e.ə. 2650-ci il. 
 
 
 

---

Antik dövrdə maşınqayırma 
39
 
IV. Antik dövrdə elm və maşınqayırma  
 
Q
ədim  Şərq  sivilizasiyası  özünün  xüsusi  işləmə  prinsipinə  malik 
olan suvarma təsərrüfatı və bürünc metallurgiyası ilə insanların yaratdığı 
ilk  yüksək  mədəniyyət  olmuşdur.  Dəmirin  tapılması  ilə  bağlı  olaraq  bu 
mədəniyyət  filiz  yataqlarına  mənsub  olan  və  metalın  emalını  bacaran  
başqa xalqlara keçməyə başlamışdır.  
B.e.ə.  birinci  minillikdə  yunanlara  hakim  rolunu  oynamaq  nəsib 
olmuşdur.  Uzun  müddət    yunanlar  tarixin  gedişini  müəyyən  etmişlər. 
B.e.ə.  V
ΙΙ
  əsrdə  Yunanıstan  Yaxın  Şərqdə  sivilizasiya  mərkəzi  idi. 
Onlar  finikiyalılardan  əlifbanı  və  gəmilərin  düzəldilməsini,  ərəblərdən 
riyaziyyat  və  heykəltəraşlığı  öyrənmişlər.  Məşhur  yunan  filosofu 
Pifaqor  (yun.  Pythagoras  von  Samos,  b.e.ə.  570
−
510-ci  illər)
 
o  dövrdə 
uzun  müddət  Misirdə  yaşamış,  ərəb  elmlərinin  sirlərinə  yiyələnərək 
oradan Pifaqor teoremi və rəqəmlər haqqında tilsimkarlığın sirlərini özü 
ilə Yunanıstana gətirmişdir.  
Yunanıstan  antik  dövrdə  əhalisi  az  olan  bir  dövlət  idi.  Onun  əhalisi 
əsasən  kənd  təsərrüfatı  və  balıqçılıqla  məşğul  idi.  Çətin  yaşayış  şəraiti 
çox  vaxt  əhalini  çörək  dalınca  Aralıq  dənizi  hövzəsində  yerləşən 
dövlətlərə  getməyə  məcbur  edirdi.  Bu  ictimai  şərait  yunanların  təbiət 
elmlərinə,  texnikaya  münasibətlərini  dəyişməyə  vadar  etdi.  B.e.ə.  630-
cu  ildə  Aminokl  tərəfindən  hazırlanmış  Triere  gəmisi    Yunanıstan 
dövlətinin  hərbi  qüdrətini  Aralıq  dənizində  artıraraq  ona  bu  hövzədə 
hökmranlıq  etməyə  imkan  vermişdir.  Afina  Aralıq  dənizi  hövzəsində 
sənətkarlıq  mərkəzinə  çevrilmişdi.  Yunanlarda  baş  vermiş  texniki 
inkişaf  əl  əməyinə  olan  ehtiyacı  artırmışdı.  Bu  ehtiyacı  ödəmək  üçün 
başqa ərazilərdən qullar alınaraq Yunanıstana gətirilirdi. Onlara sənət və 
peşə  öyrədilirdi.  Qulların  bu  yolla  yunan  cəmiyyətinə  inteqrasiya 
olunması səbəbləri  Əflatunun (yun. Platon) Kallikles ilə dialoqundan, o 
dövrdə peşəkarlıq işinə az qiymət verilməsi ilə bağlı olduğu məlum olur. 
Ona görə də, sənətkarların yerli adamlardan olmasını Əflatun belə tələb 
edir: “ yerli vətəndaşlar böyük təcrübə tələb edən, kifayət qədər ticarət 

---

Antik dövrdə maşınqayırma 
40 
 
işlərinə  malikdirlər,  əgər    dövlətin  ümumi  rifahının  yüksək  qalması 
lazımdırsa” belə olmalıdır [1.28].   
O  dövrdə  yunan  cəmiyyəti  tacirlər  və  sənətkarlardan  ibarət  olan 
burjuaziya  cəmiyyəti  idi.  Bu  cəmiyyətdə  insanın  yeri  və  dinə 
münasibətinə baxışlarında bir-birindən fərqlənən ideologiyalara mənsub 
olan  çoxlu  siyasətçilər,  filosoflar  yetişmişlər.  Məşhur  yunan  filosofları 
Protaqor  (yun.  Protagoras),  Sokrat  (yun.  Sokrates),  Anaksaqor  (yun. 
Anaksagoras), Platon ilə bərabər makedoniyalı İsgəndərin müəllimi olan 
Aristotel də yunan dövlətinin inkişafında böyük rol oynamışdır.  
Aristotel  şah  İsgəndərin  elmə  hədsiz  marağından  istifadə  edərək 
tarixdə  ilk  dəfə  ali  məktəb  “Likeyon”un  (yun.  Lykeion) açılmasına  nail 
olmuşdur.  İsgəndərlə  birlikdə  hərbi  yürüşlərdə  iştirak  edən  Kallisfen 
(Aristotelin  qohumu)  tutulmuş  ərazilərdə  araşdırmalar  apararaq,  təbiəti 
təsvir  edir,  torpaqları  ölçür,  heyvanların  qurudulmuş  gövdələrini 
Aristotelə  göndərirdi.  Aristotel  vəfat  etdikdən  sonra  onun  yerini  dostu 
və  hərbi  sərkərdə  Ptolemey  tutur.  Yunan  imperiyası  parçalandıqda 
Ptolomey  (yun.  Klaúdios  Ptolemaíos
)
  Misirdə  qalır  və  İsgəndəriyyədə 
Likeyonun  nümunəsində  yeni  elmi  mərkəzin  əsasını  qoyur.  Bu  məktəb 
“Musey” adlanır [1.29]. Museyin binası gözəl mənzərəsi olan bir bağda 
yerləşirdi.  Orada  tələbələr  üçün  auditoriyalar,  müəllimlər  üçün  otaqlar, 
botanika  bağı  və  700  min  əlyazması  olan  məşhur  kitabxana  yerləşirdi. 
Musey dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən tarixdə ilk elmi mərkəz olub. 
Bu  model  hələ    o  vaxt    göstərmişdir  ki,  elmin  yaranması  və  inkişafı 
investisiyadan  birbaşa  asılıdır.  Musey  məktəbinin  açılması  antik  dövr 
elminin  yaranmasının    başlanğıcı  hesab  edilə  bilər.  Museyin  baş 
çoğrafiyaçısı  Eratosfen  (yun.  Eratosthenes
)
    ilk  dəfə  olaraq  müxtəlif 
nöqtələrin  coğrafi  enini  ölçərək  yerin  meridianının  uzunluğunu 
hesablamış  və  ilk  dəfə  olaraq  yerin  kürə  formasında  olması  haqqında 
fikir  söyləmişdir.  Bu  məktəbin  yetişməsi  olan  Evklid    həndəsənin 
əsasını  qoymuşdur.  O,  elmi  mülahizələrin  sərt  sübutlar  üzərində 
aparılmasının  yaradıcısı  kimi  tarixdə  ad  qoymuşdur.  Hətta  Ptolomey 
ondan  sübutlarsız  keçinməyi  xahiş  edəndə  o cavab vermişdir: “Riya- 

---