Kitab Avropa Qonşuluq və Tərəfdaşlıq Aləti Şərq Ölkələri Meşə Sektorunda Hüquq Tətbiqi və İdarəetmə Sisteminin Təkmilləşdirilməsi proqramının ikinci fazası
MƏKTƏB MEŞƏÇİLİYİNİN YARADILMASI
Yüklə 1,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 1. Ağac növlərinin orta hündürlüyü və həyat dövrü. № Ağacların növü Hündürlüyü (m) Həyat dövrü (il)
35 MƏKTƏB MEŞƏÇİLİYİNİN YARADILMASI II FƏSİL qəhvəyi rəngli, hamar, qırışıq, pulcuqşəkilli və s. olur. Kökün gövdə ilə birləşdiyi hissə kök boğazı adlanır. Ağaclarda kök boğazından bir, kollarda isə bir neçə gövdə inkişaf edir. Hündür boylu ağaclar 25 mdən yuxarı, orta boylu 1525 m, nisbətən alçaq boylu 715 m, daha alçaq boylu ağaclar 57 m hündürlükdə olur. Ağacın yarpaq, çiçək və meyvələrlə örtülü yuxarıya doğru şaxələnmiş hissəsi ağacın çətiri adlanır. Ağacların çətiri piramida şəkil li, konusvari, qövsvarı və salxımvarı olmaqla fərqlənir. Palıd, cökə, ağcaqayın ağacları sıx çətirli, tozağacı, göyrüş ağacları isə seyrək çətirlidir. Ağacların çətirləri birbirinə qovuşaraq meşə örtü yünü əmələ gətirir. Ağacların kök sistemi onları torpaqda möhkəmləndirərək qida maddələrinin mənimsənilməsinə kömək edir. Əsas kökdən yan və əlavə köklər inkişaf edir. Əlavə köklər yan kökdən fərqli olaraq gövdənin aşağı hissəsindən, həm də əsas kökdən başlanğıc götürə bilər. Quruluşuna görə kök sisteminin əsas 2 tipi vardır: mil və saçaqlı. Mil kök sistemində əsas kök inkişaf edərək torpağın dərinliyinə doğru gedir (palıd, şam ağacları). Belə kök sistemi ağacların davamlı olmasına şərait yaradır. Saçaqlı kök sistemində mil kök o qədər də nəzər çarpmır və ya yaxşı inkişaf etmir. Yan köklər gövdədən inkişaf edərək torpağın səthində yerləşir (tozağacı, əsməqovaq). Qarışıq kök sistemində həm əsas, həm də əlavə köklər yaxşı inkişaf edib birbirindən seçilmir (qızılağac, ağcaqayın, cökə). Müxtəlif tipli torpaqlarda kök sistemi müxtəlif cür inkişaf edir. Məsələn, bataqlıqlaşmış torpaqlarda şam ağacının kök sistemi saçaqlı, quru torpaqlarda isə mildir. Meşə tingliyində becərilən palıd ağaclarının kök sistemi bir qədər kəsilir ki, mil kök sıradan çıxdıqda saçaqlı kök sistemi inkişaf etsin. Belə ağacları bir yerdən başqa yerə köçürmək daha asan olur. Gövdənin üzərindəki tumurcuqlardan zoğlar inkişaf edir. Yarpaqlar yarpaq ayası, saplaq və yarpaq altlığından ibarət olur. Yarpaqlardakı yaşıl rəngli xlorofil piqmenti günəş enerjisinin təsiri altında üzvü maddələr əmələ gətirir. Fotosintez prosesində bitkilərin istehsal etdikləri oksigenin Yer kürəsində həyatın əmələ gəlməsində böyük əhəmiyyəti vardır. Çiçək tumurcuqlarından çiçəklər inkişaf edir. Bitkilərdə bir cinsli və ikicinsli çiçəklər fərqləndirilir. İkicinsli çiçəklərdə həm dişiciklər, həm də erkəkciklər vardır. Bircinsli çiçəklər isə yalnız dişicikdən və yaxud erkəkcikdən ibarət olur. İkicinsli çiçəkləri olan ağaclarda həşəratlar və külək vasitəsilə çarpaz tozlanma, eyni zamanda öz özünə tozlanma gedir (məs; cökə, itburnu və s.). Müxtəlif cinsli çiçəkləri olan bitkilər birevli və ikievli olmaqla iki qrupa ayrılır. İkievli 36 II FƏSİL MƏKTƏB MEŞƏÇİLİYİNİN YARADILMASI bitkilərdə tozcuqlar olan çiçəklər və dişicik olan çiçəklər müxtəlif ağaclarda yerləşir (söyüd, qovaq). Belə bitkilər həm erkək, həm də dişi fərdlərdən ibarət qrup halında bitir. Əgər yaxınlıqda müqabil cinsdən olan ağaclar yoxdursa, ikievli bitkilərdə meyvə əmələ gəlmir. Ağaclarda çiçəklər sırğa, süpürgə, mürəkkəb süpürgə, çətir, salxım və s. tipli çiçək qrupları əmələ gətirir. Ağacların meyvələri qoza, qozmeyvə, qanadmeyvə və s. müxtəlif formalı olur. Beləliklə, ağac və kol bitkilərinin əsas fərqləndirici cəhəti çoxillik gövdədir. Ağaclarda bir, kol bitkilərində isə bir neçə gövdə olur. Ağacın gövdəsi oduncaqdan ibarətdir. Gövdənin eninə kəsiyində illik halqalar görünür. Oduncağın əsas tərkib hissəsi uzunsov hüceyrələrdən ibarət ağac liflərdir. İynəyarpaqlı ağaclarda bu liflər 34 mm uzunluqda olub traxeidlər adlanır. Bəzi ağac növlərində (palıd, şam, göyrüş) oduncağın mərkəzi hissəsi tünd rəngli olub özək adlanır. Oduncaqda ölü hüceyrələrdən ibarət borular vardır. Yaz mövsümünündə borular yayda olduğuna nisbətən enli olur. İynəyarpaqlı ağaclarda (şam, ardıc, giləmeyvəli qaracöhrə) qətranlı maddənin ifraz olunduğu borular da vardır. Ağacların ömrü nə qədərdir? Aşağıdakı cədvəldə bəzi ağac növlərinin orta həyat dövrü göstərilir. Cədvəl 1. Ağac növlərinin orta hündürlüyü və həyat dövrü. № Ağacların növü Hündürlüyü (m) Həyat dövrü (il) 1. Qızılağac 1520 (25) 5070 2. Qovaq 35 80100 (150) 3. Quşarmudu (üvəz) 410 (1520) 80100 (300) 4. Sərv 1520 100dən artıq 5. Tozağacı 2030 (35) 150 (300) 6. Qarağac 2530 (35) 150 (300400) 7. Göyrüş 2530 (40) 150200 (350) 8. Alma 10 (15) 200ə qədər 9. Armud 20 (30) 200 (300) 10. Şam 2040 (45) 300400 (600) 11. Cökə 30 (40) 300400 (600) 12. Fıstıq 2530 (50) 400500 13. Ardıc 18 (12) 500 (8001000) 14. Giləmeyvəli qaracöhrə 15 (20) 1000 (20004000) 15. Palıd 3040 (50) 1500 37 MƏKTƏB MEŞƏÇİLİYİNİN YARADILMASI II FƏSİL Meşə - ekoloji sistemdir İlk baxışda meşəni seyr edən insan ayrıayrı ağacları və kolları müşahidə edərək, ümumilikdə bitkilərin arasındakı əlaqələri dərin dən təsəvvür edə bilmir. Meşə florasına daxil olan ağac və kollar bioekoloji qanunauyğunluqlara əsasən inkişaf edən mürəkkəb sistemdir. Meşə ekosistemləri müxtəlifdir. Şamlıq meşəsi, palıd meşəsi, qarışıq və sadə meşələr birbirindən inkişaf xüsusiyyətlərinə, bitki və heyvanat aləminə, təkamül tarixinə görə fərqlənir. Meşənin əsas hansı əlamətləri vardır? Azərbaycan Respublikasının Meşə Məcəlləsində göstərilir: “Meşə bioloji cəhətdən qarşılıqlı əlaqəli və öz inkişafında birbirinə təsir göstərən torpağın, suyun, ağac, kol və ot bitkilərinin, heyvanların, mikroorqanizmlərin və ətraf mühitin digər hissələrinin vəhdətidir. Meşə fondu sahələrinə isə meşə sahələri, habelə meşə bitkiləri ilə örtülü olmayan meşə və qeyrimeşə torpaq sahələri aid edilir” (maddə 1). Mürəkkəb meşələrə misal olaraq palıdvələs, fıstıqvələs meşə sini göstərmək olar. Eynicinsli ağaclardan ibarət meşələrə isə sadə meşələr deyilir. Sadə meşələrdə ağaclar təxminən eyni hündürlükdə və bir yarusda, mürəkkəb meşələrdə isə müxtəlif hündürlükdə və bir neçə yarusda yerləşir. Beləliklə, mürəkkəb meşədə işıqsevən ağacların seyrək çətirləri altında kölgəyədavamlı ağac və kol bitki ləri inkişaf edir. Azərbaycanın qarışıq meşələrində birinci yarusda palıd, ikinci yarusda vələs, ağcaqayın, cökə, qarağac, üçüncü yarusda kol bitkiləri, dördüncü yarusda çoxillik ot bitkiləri və beşin ci yarusda mamırlar, göbələklər yerləşir. Meşədəki ağacların çətiri birbirinə sıx qovuşur. Buna baxma yaraq məhv olmuş ağacların yerində boşluq yarana bilər. Bundan əlavə ot bitkilərinin gur inkişaf etdiyi meşə talası olur. Meşədən kənarda bitən ağac qruplarında isə ağacların çətiri daha enli və yaxşı inkişaf etmiş olur, gövdənin aşağı hissəsində budaqlanma başlanır. Halbuki, meşədə ağaclar sıx bitdiyinə görə budaqlanma gövdənin yuxarı hissəsindən başlanır. İstisna olaraq kölgəyədavamlı ağaclarda budaqlanma aşağı hissədə müşahidə olunur, ağacların çətiri isə nisbətən ensiz olur. Meşədəki ağacların gövdəsi hündür və düzdür. Ağacların çətirləri altında cavan ağaclar, kol bitkiləri ikinci və üçüncü yarusu əmələ gətirir. Alt yarusda ot bitkilərinin xüsusi meşə növləri bitir. Bu növlər çöllərdə və çəmənlikdə bitən ot bitkilərindən fərqlənir. Qaranlıq Yüklə 1,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|