İslam’da helal ve haram’in yeri ve fikih usulü AÇisindan temellendiRİlmesi Prof. Dr. Abdullah Kahraman* The Place of Halal and Haram in Islam and Grounding them according to Islamic Legal Theory

İslam’da Helal ve Haram’ın Yeri ve Fıkıh Usulü Açısından Temellendirilmesi    |    53

yasak oluşunu inkâr eden veya onu helâl gören ise kâfir değil fâsık kabul edilir. Bu-

nunla birlikte amel bakımından haram ile tahrîmen mekruh arasında Hanefîler’e 

göre bir fark bu lunmadığı ve tahrîmen mekruh amelî yönden âdeta haram dere-

cesinde görüldüğü için mükellefin herhangi bir ayırım yapmadan her iki tür ha-

ramdan da kaçınması gerekir. Ancak kat’î delil ile sabit olan haramı irtikâp ede-

nin cezasının, zannî delil ile sabit olan haramı yani tahrîmen mekruhu işleyenin 

cezasından da ha ağır olacağı açıktır. Ayrıca bir kimsenin, haram veya tahrîmen 

mekruhun hükmünü hafife alarak bu fiilleri işlemesi küfre götüren tehlikeli bir yol 

olarak görülmüş, tahrîmen mekruhu herhangi bir yolla te’vil ederek işlemesi ise 

küfür değil fısk olarak nitelendirilmiştir

66

. 

5. Haram-Nehiy İlişkisi

Fıkıh usulü bilginlerinin değerlendirmesine göre, bir fiilin nehyedilmesinin 

sonuçlarından biri de tahrîm yani haramlıktır. Çünkü nehiy, kural olarak hem 

nehyedilen şeyin kötü ve çirkin ol duğu anlamına gelir, hem de nehyedilen fiilin 

haram olmasını, hatta dolaylı olarak aynı sonuca götüren bazı fiillerin de ha ram 

sayılmasını gerektirir. Bu sebeple ne hiy ile haram arasında bir sebep-sonuç ilişki-

si bulunur. Esasen dinî yasakların kapsam ve çerçevesi konusunda İslâm hukuk 

doktrininde yer alan ihtilâflar da nehyin varlığı ve kesinliği hususundaki görüş 

farklılıklarının yanı sıra, anılan sebep-sonuç ilişkisinin kuvvet derecesini belirle-

mede farklı değerlendirmelerin yapılabilmesinden kaynaklanmaktadır

67

.

Herhangi bir karineden mücerret olan nehyin delaletiyle ilgili usulî tartışmalar 

bir yana, fakihlerin çoğunluğu, kati veya zannî olmasına bakmaksızın şer’î bir delil 

ile sabit olan nehiy ve men’in haram anlamına geleceğini kabul etmiş ve deliller 

arasında herhangi bir ayırıma gitmemiştir. Ancak Hanefîler, kat’î ve zannî delil ile 

sabit olan nehiyleri farklı değerlendirerek birincisine haram, ikincisine tahrîmen 

mekruh adını vermişlerdir. Bu da haramın, delilin kuvvet derecesine gö re yapılmış 

bir başka ikili ayırımı mahiyetindedir

68

.

6. Haram-hudûdullah İlişkisi

Hudûdullah’ın haramla doğrudan ilişkisi vardır. Kur’ân’da geçtiği âyetler dik-

kate alındığında bu kelimenin, helal veya haram kılındığı beyan edilip, muhalefet 

edilmemesi ve çiğnenmemesi emredilen cüz’i hükümleri ifâde etmesi yanında

69

, 

Allah’ın Kur’ân’da yer alan bütün hükümlerini kapsayacak şekilde kullanıldığı da 

66 Kıla 

vuz, 

Sâim, 

İman-Küfür Sınırı, İstanbul 1982, 120-124; Koca“Harâm”md., DİA, XVI, 102.

67 

Haskefî, 89; Şaban, 338-339; Koca, “Harâm”md., DİA, XVI, 101.

68 Koca, 

“Harâm”md., 

DİA, XVI, 101.

69 

İbn Receb el-Hanbelî, Câmiu’l-ulûmi ve’l-hikem, 280-281.

---

54    |    Prof. Dr. Abdullah Kahraman

anlaşılmaktadır

70

. Kur’ân’da on iki yerde hudûdullah

71

, bir yerde hudûdehu

72

, bir 

yerde de, hudûde mâ enzelellahu alâ Resûlihi

73

 olmak üzere toplam on dört kere 

geçmekte olan bu kelime, geçtiği yerlerin tamamında Allah’ın sınırları ve hüküm-

leri anlamını ifâde etmektedir. Bir başka ifâdeyle, Kur’ân, helal, haram, mübah 

ve farz olarak nitelenen prensiplerinin bir kısmını ifâde ederken, bu prensiplerin 

Allah’ın hükümleri olduklarını dolayısıyla ihlal edilmemeleri gerektiğini vurgu-

layıp tenbih ederken bu ifâdeyi kullanmaktadır. Bu ifâdenin yer aldığı âyetlerin 

bir kısmında “Bunlar Allah’ın sınırları/hükümleridir. Onları çiğneyip geçmeyin”

74

, 

“Onlara yaklaşmayın”

75

, “Kim Allah’ın sınırlarını çiğnerse gerçekten o kendi nefsine 

zulmetmiş demektir”

76

 şeklindeki ifâdelerin yer alması ayrıca dikkat çekmekte-

dir. Dikkat çeken bir başka husus ise, boşamayı konu eden Bakara suresinin 229. 

âyetinde bu kelimenin dört, yine aynı konudan bahseden Bakara 230. âyette ve 

Talak suresinin 1. âyetinde iki defa tekrarlanmış olmasıdır.

İçerisinde  hudûdullah ifâdesinin geçtiği âyetlere konuları itibariye baktığı-

mızda şu konulardan söz ettiklerini görmekteyiz: Oruç gecelerinde, mescitlerde 

itikafta bulunulmuyorsa, cinsel temasın helal olduğu, bu gecelerde yeme ve içme-

nin ne zamana kadar devam edeceği

77

, boşamada gözetilecek hususlar, üçüncü 

defa boşanan karı-kocanın tekrar bir araya gelebilme şartları ve iddet ile ilgili 

helal-haram sınırları

78

, mirasla ilgili hükümlerin Allah’ın sınırları olduğu

79

, zıhar 

yapma ve ondan dönebilmenin şartları ile ilgili hususlardaki helal-haram sınır-

ları

80

.

7. Haramın dereceleri

İslam’da hukuk-ahlak arasında ayrılmaz bir ilişki olduğunu gösteren husus-

lardan biri de haramın derecelerine dair yapılan açıklamalardır. Buna göre bütün 

haramlar, Allah’ın nehyi, insanlara zararlı ve kötü unsurlar taşıma noktasında or-

tak olmakla birlikte, bazıları diğerlerinden daha kötü kabul edilmiştir. Buna göre 

mükellefin sakınması ve kaçınması bakımından haramın dört derecesi bulundu-

ğu ifade edilmiştir:  

70  İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-Arab, III, 140. Ancak Kur’ân terminolojisinde genel olarak 

“Allah’ın hükümleri”ni ifade etmek için kullanılan bu kelimenin daha sonra fıkhın teşekkülü ile birlikte Allah’ın 

hükümlerinden sadece ceza ile ilgili olanları anlatmak için kullanıldığı görülmektedir. Bunda ilgili hadislerin tesiri 

olduğu muhakkaktır. (Örnek olarak bk. Buhârî, “Hudud”, 14; Tirmizî, “Diyât”, 9; İbn Mâce, “Hudud”, 8; Ebû Davud, 

“Hudud”, 32, “Nikâh”, 37). 

71 

Bakara, 2/187, 229, 230; Nisa, 4/13; Tevbe, 9/112; Mücadele, 58/4; Talak, 65/1.

72 Nisa, 

4/14.

73 Tevbe, 

9/97.

74 Bakara, 

2/229.

75 Bakara, 

2/187.

76 Talak, 

65/1.

77 Bakara, 

2/187.

78 

Bakara, 2/229, 230.

79 

Nisa, 4/13, 14.

80 Mücadele, 

58/4.

---