İslam’da helal ve haram’in yeri ve fikih usulü AÇisindan temellendiRİlmesi Prof. Dr. Abdullah Kahraman* The Place of Halal and Haram in Islam and Grounding them according to Islamic Legal Theory

İslam’da Helal ve Haram’ın Yeri ve Fıkıh Usulü Açısından Temellendirilmesi    |    55

a. Adil (dürüst) müminlerin sakındığı haramlar

Bunlar, fıkıh kitaplarında haram olduğu belirtilen davranışlardır. Bunlardan 

kaçınanlara, dinî hassasiyetlerinin bir göstergesi olarak âdil, kaçınmayanlara ise 

günahkâr anlamında fâsık denilmektedir. Bu tür haramların esas cezası ahrette 

verilecek olmakla birlikte dünyada da bunlara bazı cezalar terettüp ettirilmiştir. 

Kendi arasında da dereceleri bulunan bu haramlara şöyle bir örnek verilebilir: 

Bazı şekil şartlarını taşımayan satış akdi haram, bir malı gasp etmek daha şiddetli 

haram, fâizli işlem yapmak çok daha şiddetli haramdır. Bu sıralamada, haramlığı 

bildiren nassın üslubu, fiile verilecek cezanın ağırlığı, haram fiilin yol açtığı ferdî 

ve sosyal tahribat, kişi veya kamu hakkını ilgilendiriyor olması ölçü alınmıştır.

b. Sâlih kulların sakındığı şeyler

Bunlar zâhire bakılarak câiz sayılsalar da, haram olma şüphesi sebebiyle sa-

kınılan fiillerdir. Bu tür konularda Hz. Peygamber’in “sana şüpheli geleni bırak, 

şüpheli gelmeyeni al”

81

 hadisinden hareketle ihtiyat prensibini de dikkate alarak 

hassas davranmak gereklidir. Ancak hafif bir şüphe ihtimalini de dikkate alıp as-

lında meşru olan fiillerden sakınmak, iktisadi, sosyal ve hukuki hayatı sıkıntıya 

sokabilir. Aynı zamanda abartılan şüphelerin yol açacağı vesveseler fertlerin din 

temelli psikolojik problemler yaşamasına yol açabilir. Bu sebeple bu tür haramlar 

birinci gruptakilere göre daha özel şahıslara mahsus kılınıp genele şâmil edilme-

miştir.   

c. Müttakilerin kaçındığı davranışlar

Haramın bu derecesinden kaçınanlar Hz. Peygamber’den nakledilen: “Kul, 

mahzurlu olana düşmek korkusuyla mahzursuz olanı da terk etmedikçe müttaki-

ler derecesine ulaşamaz”

82

 anlamındaki hadise dayanmaktadırlar.  Hz. Ömer’den 

de: “Harama düşmemek için helalin onda dokuzunu bıraktığımız olurdu” dediği 

nakledilmiştir. Bu grupta yer alan müminlerin uzak durduğu davranışlar için-

de şüpheli olan ve hakkında haram fetvası bulunanlar da vardır. Ancak tamamı 

böyle değildir. Takva sahibi müminler ihtiyatla hareket etmek ve bir şekilde ha-

rama götüreceği endişesini taşımak gibi sebeplerle, terk edilmelerine dair kesin 

ve bağlayıcı bir nass bulunmamakla birlikte, bunlardan uzak durma yolunu ter-

cih etmektedirler. Bu da onların manevi derecelerinin yükselmesine katkı sağ-

lamaktadır. Bu yüzden sosyal hayatlarında ve psikolojik yapılarında bir denge-

sizlik meydana gelmemesi şartıyla din bunlara müdahale etmemektedir. Bu tür 

haramlardan kaçınmak veya böyle bir ihtiyat zihniyeti pozitif hukuktan ziyade 

tasavvuf ve ahlakı ilgilendirdiği için de bu tür bir hassasiyet, dinen hoşgörü ile 

karşılanabilmektedir.   

81 

Buharî, “Büyû”, 3; Tirmizî, “Sıfatu’l-kıyâme”, 60.

82 

Tirmizî, “Sıfatu’l-kıyâme”, 19.

---

56    |    Prof. Dr. Abdullah Kahraman

  d. Sıddıkların haram kabul ettiği şeyler

Bunlar ortada hiçbir şüphe, harama düşme korkusu ve ihtimali bulunmamak-

la birlikte, ya elde ediliş yolunda kerâhet bulunması veya Allah’a ibadet ve O’nun 

rızasını elde etme anlayışı ile terk edilen davranışlardır. Bu tür davranışlardan 

uzak durmak herkesin yapacağı bir şey değildir. Bu, çok özel fedakârlık ve irade 

gerektirdiği için bu tür davranışlardan kaçınmak tamamen sıddıklara mahsus ka-

bul edilmiştir. Niyetlerinin hâlis, tercih ve fedakârlıklarının şahsî olması sebebiyle 

bunların sakınma tavırları da daha ileri bir tasavvufî yaklaşım olarak kabul edile-

rek dinen hoş görülmüştür

83

.   

8. Kur’ân’da Haram Kılınan Hususlar 

a.  “Harrame (

)ve türevleriyle ifade edilen haramlar

Bu fiil kalıbıyla yasaklanan şeyler şunlardır: Ölmüş hayvan (leş), kan, domuz 

eti ve Allah’tan başkası adına kesilen hayvanlar

84

, boğulmuş, darbe sonucu ölmüş, 

yüksekten düşerek ölmüş, boynuzlanarak ölmüş ve yırtıcı hayvan tarafından par-

çalanmış hayvanlar ile dikili taşlar üzerinde boğazlanan hayvanlar, fal oklarıy-

la kısmet aramak

85

, fâiz

86

, ana, kız, kız kardeş, hala, teyze, erkek kardeş kızları, 

kız kardeş kızları, sütanne, süt kız kardeş, kaynana, zifafa girilen hanımlardan 

olup evlerde bulunan üvey kızlar, öz oğulların hanımları, iki kız kardeşi (nikâh 

altında) bir araya getirip evlenmek

87

, Allah’a şirk koşmak, ana-babaya kötü dav-

ranmak, açlık korkusuyla çocukları öldürmek, (Zina ve benzeri) çirkinlikleri iş-

lemek, meşrû bir hak karşılığı olmadıkça, Allah’ın haram (dokunulmaz) kıldığı 

cana kıymak

88

, günahı, haksız saldırıyı, hakkında hiçbir delil indirmediği herhan-

gi bir şeyi Allah’a ortak koşmayı ve Allah’a karşı bilmediğimiz şeyleri söylemek

89

, 

kötü ve pis şeyler

90

.

b. “Nehâ” ( ) türevi ve nehiy sıygası ile

Kur’ân’da bazı şeyler ve davranışlar nehiy sıygası kullanılarak haram kılınmış-

tır. Bunların bir kısmı şöyledir: Utanç verici ve arsızca olan, akıl ve sağduyuya ay-

kırı olan davranışlar, azgınlık, taşkınlık

91

, birbirinin mallarını haksız (gayrimeşru) 

yollarla yemek, insanların mallarından bir kısmını bile bile günaha girerek yemek 

83 

Bk. Gazalî, V, 30vd.; Karaman, 17-20; Koca, XVI, 102-103.

84 

Bakara, 2/173; Enam, 6/145; Nahl, 16/115

85 Maide, 

5/3.

86 Bakara, 

2/275.

87 Nisa, 

4/23.

88 

Enam, 6/151; Nur, 24/3; Furkan, 25/68.

89 Araf, 

7/32.

90 Araf, 

7/157.

91 

En’âm, 6/151; Nahl, 16/90.

---