İnstitutu

 

59 

 

1.2.1. 

Yerin 

hərəkətinin 

cəmiyyətin 

inkişafındakı rolunu əsaslandırır 

 

Günəş enerjisinin insanın iqtisadi həyat tərzinə 

təsiri 

Günəş enerjisindən istifadə imkanları 

Gündüz saatlarından istifadə 

əlverişli  şəraitə malik ərazilər, ekstermal 

ərazilər,  aqroiqlim ehtiyatları 

1.2.2. Vaxt və fəsil dəyişkənliyinə aid 

hesablamalar aparır. 

 

Müxtəlif coğrafi enliklərdə ilin ayrı-ayrı günləri 

üçün günəş şüalarının hesablanması,  

Saat qurşaqlarının hesablanmasına aid çalışma 

həlli 

yaz və payız bərabərliyi, yay gündönümü, qış 

gündönümü ,yay və qış vaxtı 

1.3.1. Kartoqrafik təsvirlərin cəmiyyətin 

inkişafında əhəmiyyətini izah edir. 

 

Cəmiyyətin inkişafı prosesində kartoqrafik 

təsvirlərin təkmilləşdirilməsi 

İqtisadi xəritələr və onların oxunması 

Əhali və təsərrüfatın yerləşdirilməsində 

kartoqrafik təsvirlərdən istifadə imkanları 

 

Aerofoto planalma, iqtisadi xəritələr, tibbi 

xəritələr, kartoqram, kartodiaqram, işarələr 

üsulu, punson 

1.3.2. Kartoqrafik elementlər əsasında 

topoqrafik xəritələri oxuyur. 

Topoqrafik xəritələrin oxunması 

Topoqrafik xəritə 

 

 

 

STANDART 

MƏZMUN 

AÇAR SÖZLƏR 

Təbiət 

IX SİNİF 

2.1.1.  Yer  qabığında  baş  verən  hadisə  və 

proseslərin iqtisadi həyata təsirini dəyərləndirir 

Tektonik  hadisə  və  proseslərin  nəticələrinin 

iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi  

Sunami, qar  uçqunu, daş uçqunu,  sürüşmə  

2.1.2. Geoloji xarakterli tematik xəritələri 

oxuyur. 

Geoloji tematik xəritələrə əsasən, litosfer 

tavalarının hərəkəti nəticəsində yaranan relyef 

dəyişməsinin müəyyən edilməsi 

 Enmə və qalxmalar,horst, qraben, antiklinal, 

sinklinal, fay 

2.1.3. Atmosferdə baş verən hadisə və 

proseslərin iqtisadi həyata təsirini təhlil edir. 

Təsərrüfatın yerləşməsində iqlim amillərinin 

rolu 

İqlim proqnozları 

Günəş radiasiyası, duman, şaxta, sırsıra, quraqlıq 

2.1.4. İqlim xəritələrini oxuyur, nəticələrini 

Hər hansı ərazinin iqlim xüsusiyyətlərinin 

İqlim xəritələri, sinoptik xəritə, 

---

 

60 

təqdim edir. 

müəyyənləşdirilməsi 

2.1.5. Hidrosferin iqtisadi həyata təsirini izah 

edir. 

Dünya okeanın təsərrüfat əhəmiyyəti 

 

 Enerji əhəmiyyəti, nəqliyyat əhəmiyyəti, 

mineral ehtiyatları, bioloji ehtiyatlar, gəmiçilik 

kanalları, aysberqlər, şirin su 

2.1.6. Kontur xəritədə hidroehtiyatların 

yerləşməsini qeyd edir. 

Çayların hidroenerji və suvarma  

xüsusiyyətlərinə görə iqtisadi əhəmiyyəti 

Dağ çayları, düzən çayları,su anbarları, SES-

lər,suvarma  kanalları, bəndlər 

2.1.7. İqtisadiyyatın inkişafında bioehtiyatların 

və alternativ enerji ehtiyatlarının rolunu 

qiymətləndirir 

Təssərüfatın bəzi sahələrinin bioehtiyatlardan 

asılılığı 

Bioehtiyatların qorunması 

Bioenerji, bioehtiyat, qida mənbəyi, mədəni 

bitkilər, meşə resursları, qoruq, , yasaqlıq ,milli 

parklar 

2.1.8. Yaşadığı ərazinin   təbii komponentlərinə 

dair topladığı məlumatları təqdim edir.  

Təbii ərazi kompleksinin müxtəliflıyi 

Landşafıtın təsnifatı 

 

TƏK-lər, landşaft sinifləri, zonal, azonal və 

intrazonal landşaftlar, antropogen, təbii, mədəni 

landşaftlar, 

 

 

STANDART 

MƏZMUN 

AÇAR SÖZLƏR 

Cəmiyyət 

IX SİNİF 

3.1.1.  Əhalinin  artım  dinamikasını  ölkələrin 

iqtisadi inkişaf səviyyəsi ilə əlaqələndirir. 

Təbii  artımın  müxtəlifliyi.  Demoqrafiik  siyasət 

konsepsiyası.  

Əhalinin yaş və cinsi tərkibi.  

Demoqrafik partlayış, demoqrafik inqilab, 

demoqrafik böhran, əmək ehtiyatları, fəal əhali, 

işsizlik,  

3.1.2. 

Topladığı 

məlumatlar 

əsasında 

hesablamalar aparır. 

Əmək ehtiyatlarına aid hesablamaların 

aparılması və sxemlərin qurulması 

Yaş-cins piramidaları 

3.2.1. 

Ölkələrin 

inkişafını 

tarixi-coğrafi 

baxımdan təhlil edir. 

Tarixi-coğrafi region anlayışı.  

Mühüm sivilizasiya regionları.  

Cənub  Qərbi  Asiya,  Cənubi  Avropa,  Şimali 

Afrika. Yaxın və orta şərq regionları.  

3.2.2.  Tarixi-coğrafi  regionları  kontur  xəritədə 

qeyd edir. 

Regionların iqtisadi inkişafının, gücünün tarixən 

dəyişməsinin qruplaşdırılması 

Tənəzüllə uğramış, geridə qalmış, zəif, güclü və 

yeni mənimsənilən ərazilər 

3.2.3. Təsərrüfat sahələrinin səciyyəsini verir. 

Təsərrüfat sahlərinin səciyyəsi. 

 Maddi və  xidmət  sahələri və onların yerləşmə 

prinsipləri.  

Bazar  iqtisadiyyatı:  xüsusi,  şəxsi,  qarışıq 

formaları,  qiymətlər  sistemi,  maya  dəyəri  əmək 

haqqı, vergi 

3.2.4. Təsərrüfat sahələrinin yerləşməsinin əlaqə 

prinsiplərinin sxemlərini qurur. 

Təsərrüfat sahələrinin yerləşmə 

qanunauyğuluqları 

Mülkiyyət formalarının müxtəlifliyi 

Mülkiyyət formaları: dövlət, bələdiyyə,xüsusi, 

 rəqabət, birja, marketinq, tələb, təklif, auksion, 

sərgi 

---

 

61 

 

 

STANDART 

MƏZMUN 

AÇAR SÖZLƏR 

Coğrafi məkan 

X SİNİF 

1.1.1. Coğrafi hadisə və proseslərin 

öyrənilməsində təbiət elmlərinin qarşılıqlı 

əlaqəsini əsaslandırır. 

 

Coğrafiya  elminin  ənənəvi  və  yeni  metodları, 

onları tətbiq edərək coğrafi  hadisə  və prosesləri 

təhlili. Coğrafiya  ixtisasları 

Kartoqrafik, riyazi-statistik, müqayisə,  

modelləşdirmə, aerokosmik, coğrafi proqnoz, 

geoinformatika, tarixi metod 

1.2.1. Yerin və digər səma cisimlərinin əmələ 

gəlməsinə dair məlumatlar təqdim edir.  

Kainatın  və  günəş  sisteminin  yaranmasına  aid 

fərziyyələr 

Yerin yaranmasının dini əsaslandırılması 

Yerin bir planet kimi inkişafı 

Günəşdə baş verən dəyişikliklərin yerin təbiətinə 

və insanların sağlamlığına təsiri 

Nəzəriyyə və  fərziyyələr, planetar 

inkişaf,maqnit qütbləri,maqnit meyl bucağı,  

yerin maqnit sahəsi, maqnit qasırğaları 

1.2.2.  Yerin  hərəkətinin  təbiətə  təsirini  riyazi 

üsullarla əsaslandırır 

Günəş şüalarının düşmə bucağına əsasən coğrafi 

enliklərin təyini.  

Vaxt fərqinə əsasən coğrafi uzunluqlarının, saat 

qurşaqlarının təyini 

Saat qurşaqları, tarixin dəyişmə vaxtı 

1.3.1. Kartoqrafik proyeksiyalar zamanı yaranan 

təhrifləri əsaslandırır. 

 

 

Kürə səthinin müstəviyə keçirilməsi üçün 

istifadə olunan kartoqrafik proyeksiyalar 

Təhriflərə əsasən kartoqrafik proyeksiyaların 

növləri 

Sahə, forma, uzunluq (məsafə), bucaq təhrifləri, 

silindirik, konus, azimutal, çoxüzlü 

proyeksiyalar 

1.3.2. Kartoqrafik təsvirlər zamanı yaranan 

təhriflərə aid hesablamalar aparır. 

Xüsusi miqyasın təyini  

Baş və xüsusi miqyasın müqayisəsi əsasında 

Baş və xüsusi miqyas, kartoqrafik generalizasiya  

 

3.2.5.  Ətraf  mühitdə  yaranmış  ekoloji  vəziyyəti 

qiymətləndirir. 

Ekoloji qiymətləndirmə meyarları. Regionlarda 

ekoloji vəziyyətin müqayisəsi. 

 Ekoloji problemlərin həllində dövlətlərin 

strategiyaları. 

 Dünyanın turizm sənayesində ekoloji 

meyarların nəzərə alınması. 

 Mühüm turizm bazaları. 

Təbii vəziyyət,müvazinət vəziyyəti,  böhran 

vəziyyəti,faciəli vəziyyət, kollaps vəziyyəti, 

ekoloji siyasət, rekreasiya ehtiyatları 

---