6
vasitəsilə şagirdlərdə Yer planetinin Günəş sistemində mövqeyi və onun fiziki-
coğrafi
nəticələrinə,
coğrafi
təbəqədə
ərazi
dəyişmələrinin
əsas
qanunauyğunluqları və bununla əlaqədar Yer səthi təbiətinin qlobal, müasir,
ekoloji sistemlərinin yaranması xüsusiyyətlərinə, təbiətdə baş verən təbii hadisə və
proseslərin meydana gəlmə səbəblərinin inkişaf mexanizminə, onların ərazi üzrə
paylanma qanunauyğunluqlarına, cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafını təmin etmək
üçün təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadənin və ətraf mühitin mühafizəsinin
mümkün yollarına dair bilik və bacarıqlar formalaşdırılır. Coğrafiya fənni
kurikulumu əsasında insanın məkanda fəaliyyətinin təşkili, ona təsir edən təbii,
sosial-iqtisadi və siyasi amillərin təhlili və ərazidə formalaşan müxtəlif miqyaslı
sosial-iqtisadi sistemlərin fərqləndirici cəhətləri müqayisə olunur. Bunun əsasında
şagird dünyada cərəyan edən qlobal təbii və sosial-iqtisadi proseslərin insan
fəaliyyətinə nə dərəcədə təsir etməsini kompleks şəkildə təhlil edərək
proqnozlaşdırır.
Coğrafiya fənni üzrə təhsil proqramı iqtisadi və fiziki coğrafiyanı kompleks
şəkildə öyrənməyə imkan verir və şagirdlərdə məlumatları təhlil etmək, statistik
iqtisadi göstəriciləri müqayisə etmək, müvafiq nəticələr çıxarmaq, texniki-iqtisadi
hesablamalar aparmaq, diaqramlar və qrafiklər qurmaq, xəritə oxumaq
bacarıqlarının formalaşdırılmasını, ətraf mühitə həssas və qayğıkeş münasibətin,
hissi-emosional keyfiyyətlərin yaranmasını təmin edir.
Coğrafiya fənni kurikulumunda təbiət-cəmiyyət əlaqələrinə dair biliklər
əsasında şagirdlərdə məntiqi və yaradıcı təfəkkürün inkişaf etdirilməsi nəzərdə
tutulur. Onlarda tədqiqatçılıq bacarığı, fikirlərini ümumiləşdirərək təqdimatlar
etmək, proqnoz və referatlar hazırlamaq, təbiətdə və cəmiyyətdə baş verən hadisə
və prosesləri təhlil edib qiymətləndirmək bacarıqlarının formalaşdırılması mühüm
istiqamətlər kimi diqqət mərkəzində saxlanılır.
Fənnə aid nəticələr 3 məzmun xətti üzrə müəyyən edilir: coğrafi məkan,
təbiət, cəmiyyət. Müəyyən olunmuş məzmun xətlərinin köməyi ilə şagirdlərin
şüurunda əhatə olunduqları təbiətin vahid, bütöv və bölünməz obrazı yaradılır.
Şagird əvvəlcə yaşadığı Yer kürəsini bir planet kimi öyrənir, onun Günəş və öz
oxu ətrafında hərəkətinin coğrafi nəticələrini araşdırır. Sonra Yer kürəsinin
quruluşu, relyefi, coğrafi təbəqəsi, təbiəti, iqtisadiyyatı, əhalisi, sərhədləri haqqında
müəyyən biliklər alır və bu bilikləri kontur xəritə, atlas, qlobus və digər məzmunlu
xəritələr üzərində tətbiq edir, diaqramlar qurur, statistik göstəricilərdən istifadə
edir, cədvəllər çəkir.
Şagirddə tolerantlıq, ekoloji mədəniyyət, iqtisadi göstəricilərdən istifadə edə
bilmək, nəticə çıxarmaq, layihələr irəli sürə bilmək bacarıqlarının formalaşmasına
imkan yaranır.
Fənnin əhəmiyyəti, məqsəd və vəzifələri. Coğrafiya fənni şagirdlərin coğrafi
təbəqənin əmələ gəlməsi və fəaliyyət mexanizmini, təbəqədə mövcud olan inkişaf
qanunauyğunluqlarını dərk etməsinə, Yer kürəsində təbii komplekslərin əmələ
gəlməsini, təbiətdə baş verən coğrafi hadisələrin və təbii proseslərin başvermə
səbəblərini izah etməsinə imkan verir. Günəş sistemində Yer planetinin mövqeyini
və bununla bağlı hadisələri müşahidə etməyə şərait yaradır. Bu fənn Yerin təbii
imkanlarının iqtisadiyyatın inkişafına təsirinin, onlardan səmərəli istifadə
7
olunmasının, təbii resurslarla təminat sahəsində yaranan problemlər və onların həlli
yollarının, təsərrüfatın inkişafı nəticəsində təbii komplekslərdəki qlobal ekoloji
problemlərin nəticələrinin öyrənilməsində əhəmiyyətli rol oynayır.
Coğrafiya fənninin ümumtəhsil məktəblərində tədris olunmasının başlıca
məqsədi şagirdlərdə Azərbaycanın təbii şəraiti, təbii ehtiyatları, əhalisi və
demoqrafik vəziyyəti, dünya ölkələri ilə müqayisədə Azərbaycanın iqtisadi və
sosial-coğrafi xüsusiyyətləri, qloballaşma prosesində iştirakı barədə təsəvvürlər
yaratmaqla, dünyanın səbəb-nəticə əlaqələri zəminində kompleks şəkildə
qavranılması, ətraf mühitin antropogen dəyişilməsinin bəşəriyyətin inkişafına təsiri
ilə bağlı biliklər, ekoloji problemlərə həssas münasibət, vətəndaşlıq mövqeyi
formalaşdırmaqdan, onların idrak qabiliyyətini, iqtisadi təfəkkürünü və ekoloji
mədəniyyətini inkişaf etdirməkdən ibarətdir.
Ümumiyyətlə, coğrafiyanın tədrisi vasitəsilə şagirdin:
ümumi orta təhsil səviyyədə coğrafi təbəqənin əhəmiyyətini və onun
mühafizəsinin həyat üçün vacibliyini, təbii mühiti təşkil edən komponentlərin əsas
xüsusiyyətlərini, təbiətdəki coğrafi hadisələrin başvermə səbəblərini və yerləşmə
qanunauyğunluqlarını bilməsi, xəritə və plan üzrə təhlillər aparması, xəritədən,
coğrafi məlumatlardan, statistikadan istifadə etməklə alınmış nəticələrə dair
diaqramlar, cədvəllər qurması;
tam orta təhsil səviyyədə ümumi orta təhsil səviyyəsindəki fəaliyyət
istiqamətləri dərinləşdirilməklə coğrafi təbəqənin tərkib hissələrinin inkişaf
qanunauyğunluqlarını, insan və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsini, təbii kompleksləri
müqayisəli təhlil etməsi, onlarda baş verən dəyişikliklərin səbəblərini nümunələr
əsasında şərh edərək gələcək üçün proqnozlar verməsi, ətraf mühitdə baş verən
dəyişiklikləri müşahidə etmək üçün təcrübələr qoyması, sınaqlar keçirməsi, onların
nəticələrini ümumiləşdirib təqdim etməsi, geosiyasi dəyişiklikləri təhlil etməsi, bu
dəyişikliklərin Azərbaycana təsiri barədə mülahizələr irəli sürməsi, dünya
ölkələrinin təbiəti, təbii ehtiyatları, əhalisi, iqtisadi inkişaf meyilləri haqqında əlavə
məlumatlar toplaması və sistemləşdirməsi təmin olunur.
I. Coğrafiya təliminin məzmunu
1.1. Ümumi təlim nəticələri
Ümumi orta təhsil səviyyəsi (VI-IX siniflər) üzrə şagird:
təbii mühiti təşkil edən komponentlərin əsas xüsusiyyətlərini, təbiətdəki
coğrafi hadisələrin başvermə səbəblərini və yerləşmə
qanunauyğunluqlarını izah edir, onların əsasında müqayisələr aparır,
nəticələri ümumiləşdirir, yazılı və şifahi təqdim edir;
coğrafi təbəqənin əhəmiyyətini və onun mühafizəsinin həyat üçün
vacibliyini müvafiq dəlillər əsasında şərh edir;
müxtəlif şərait və vəziyyətlərdə ətraf mühitin öyrənilməsində coğrafi
cihazlardan istifadə edir;