İlkin Əsgər azərbaycan dilində MƏhsuldarliq yaradan qeyri-məhsuldar şƏkilçILƏR (Monoqrafiya) Monoqrafiya Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi şurasının 28 noyabr 2014-cü IL tarixli iclasının 03 № LI protokoluna əsasən çap olunur
Yüklə 1,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “tərpəşmək, öyrəşmək”
- –aş,-əş,-ış,-iş,-uş,üş
- –dır,-dir,-dur,-dür
- İlkin Əsgər -noy.
- -dəş.
- “səydərəm”
- -ski.
127 Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər axşama kimi qaynaşır. Görünür, dilin tarixinin ilkin mər- hələlərində -aş,-ş şəkilçisi omonimlik keyfiyyətinə malik olmuş, həm qayıdış, həm də birgəlik növün morfoloji şə- kilçisi kimi çıxış etmişdir. Bu xüsusiyyət hətta müasir dil nöqteyi-nəzərindən kök daxilində daşlaşmış bəzi sözlərdə özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Məsələn, “tərpəşmək, öyrəşmək” kimi sözlərdə hər nə qədər qayıdışlıq varsa, “daraşmaq” sözündə bir o qədər birgəlik məzmunu vardır. Bu məqamda “Tərpəşmək, öyrəşmək” sözlərinin tərki- bindəki –ş budaq morfemi qayıdışlıq məzmunu əmələ gə- tirən –n budaq morfeminin tam sinonimi kimi çıxış edə bilir. Məsələn: tərpəşmək-tərpənmək, öyrəşmək-öyrənmək. Quraşmaq və araşmaq sözləri hazırda işlənməsə də, or- foqrafiya lüğətində öz varlığını qoruyub saxlamaqdadır. Qeyd olunan bu leksik vahidlərin həm şifahi, həm də ya- zılı nitqdə obyekt tələb etməsi –aş,-əş,-ış,-iş,-uş,üş şəkil- çisi ilə deyil, dilin tarixi inkişafının sonrakı mərhələsində sözlərin əsasına artırılan, təsirlilik kateqoriyasının morfo- loji göstəricisi olan və icbar növ feillərin əmələ gəlməsin- də iştirak edən şəkilçilərlə omonimlik xüsusiyyəti daşıyan –dır,-dir,-dur,-dür sözdüzəldici şəkilçiləri ilə əlaqədardır. –dır,-dir,-dur,-dür şəkilçilərinin də dilimizdə nə vaxtdan işlənməsi, yuxarıda göstərilən sözlərə qoşulması haqqında konkret fikir və nümunə söyləmək mümkün deyil. Şəkilçi- nin dilimizdə işlənmə tarixi olduqca qədimdir. “Kitabi-Dədə Qorqud dastanları”nın, “Dastani-Əhməd Hərami”nin dilində kifayət qədər işlənən bu şəkilçiyə hətta qədim türk yazısı abidələrinin dilində də -tır,-tir,-tur,-tür formasında təsa- düf olunur. Qədim türk yazısı abidələrinin dilini tədqiq edən, Orxon-Yenisey abidələrinin dili üzərində araşdırma- 128 İlkin Əsgər lar aparan tədqiqatçı alim prof.Ə.Rəcəbli bu münasibətlə özünün “Qədim türk yazısı abidələrinin dili” adlı kitabın- da yazır: “Bu şəkilçi də (-tır,-tir,-tur,-tür şəkilçisi nəzərdə tu- tulur-İ.Ə) təsirli feillərdə təsirliliyi qüvvətləndirir, təsirsiz feillərdən təsirli feillər düzəldir; məsələn: yan<< qayıtmaq >>-yantur (T45) qaytarmaq; kon < kəl < ağ < Araşdırmaq sözü hətta müasir Türkiyə türkcəsində “araştırmaq” şəklində işlənməkdədir. 129 Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər 2.2. DIALEKT VƏ ŞIVƏLƏRIMIZDƏ SÖZ YARADICILIĞI Ədəbi dilimizdə olduğu kimi, dialekt və şivələrimizdə də morfoloji yolla söz yaradıcılığı olduqca zəngin və rən- garəngdir. Ədəbi dilimizdə işlənən sözdəyişdirici və söz- düzəldici şəkilçilər dialektlərimizdə bu və ya digər dərə- cədə işlənməkdədir. Hətta bəzi məqamlarda şəkilçilərin müxtəlif variantlarına, ədəbi dildə olmayan qarşılıqlarına da təsadüf olunur. Belə şəkilçilərin içərisində qeyri-məh- suldar şəkilçilər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dialekt və şivələrimizdə də qeyri-məhsuldar şəkilçilər mənşə və işlənmə etibarı ilə bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Ədəbi dildə hamı tərəfindən işlədilən və başa düşülən şəkilçilərlə müqayisədə dialekt və şivələrimizdə işlənən şəkilçilərin əhatə dairəsi olduqca məhdud olub, məhəlli xarakter daşıyır. Müəyyən bir coğrafi arealda isti- fadə olunan morfem başqa bir coğrafi arealda işlədilməyə bilər. Belə şəkilçilərin ədəbi dildə əsasən qarşılığı olur. Canlı danşıq dili və ayrı-ayrı dil faktları üzərində apa- rılan müşahidələr onu göstərir ki, bu qrupa aid morfemlə- rin böyük bir hissəsini əsasən, milli və rus mənşəli şəkil- çilər təşkil edir və bu şəkilçilərin içərisində də isim və sifət düzəldənlər daha çox nəzərə çarpır. Bizim dialekt və şivələrə aid verdiyimiz qeyri-məhsul- dar şəkilçilər bu qrupa daxil olan şəkilçilərin müəyyən bir hissəsini əhatə edir və əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: 130 İlkin Əsgər -noy. Bu şəkilçi rus dilindən keçmişdir. Şifahi danşıq dili üçün xarakterikdir. Yazılı dilimizdə rast gəlinmir. Dilimiz- dəki dördvariantlı –li şəkilçisinin, qismən də -xana şəkilçi- sinin sinonimidir. Qoşulduğu sözdə əlamət, keyfiyyət, yer, məkan çaları əmələ gətirir. Məsələn: spirtnoy, pivənoy və s. -ata. Dilimizdə“lağlağı”sözünün sinonimi olan“lağata” sözündə rast gəlinən söz-şəkilçidir. Danışıq dili, dialekt və şivələrimiz üçün səciyyəvidir. -av. Tərəf, istiqamət ifadə edən söz düzəldir. Ədəbi di- limizdə tam sabitləşməyib, danışıq dili üçün xarakterikdir. Qərb qrupu dialekt və şivələrində işlənir. Məsələn: yanav -dəş. Bu şəkilçi addan ad düzəldən qeyri-məhsuldar şə- kilçidir. Dialekt və şivələrdə işlənən “səydəş” sözündə rast gəlinir. -dərəm. Bu şəkilçi –dəş şəkilçisi ilə sinonimlik keyfiy- yətinə malik olub, atributiv səciyyəli “səydərəm” sözünü əmələ gətirir. -ənək. Qərb qrupu dialekt və şivələri üçün xarakterik olan, ad düzəldən qeyri-məhsuldar şəkilçilər qrupuna aid- dir. Dialektlərdəki “səyənək və gicənək” sözlərində təsadüf olunur. Qeyd edək ki, -dəş,-dərəm,-ənək qeyri-məhsuldar şəkil- çilərinin işlənmə arealı daha məhduddur və bunlar dildə arqotizm səviyyəsində olan vulqar sözlər hesab olunur. -ski. Bu şəkilçi keçən əsrin ikinci yarısında dilimiz üçün daha xarakterik olmuşdur. Vaxtilə şəkilçinin –skiy,-skaya,- ski formaları işlənmiş, bəzi antroponimlərin və toponim- lərin əmələ gəlməsində iştirak etmişdir. Lakin hazırda rus mənşəli olan bu şəkilçi, demək olar ki, işləkliyini tamamilə itirmək üzrədir. Şəkilçinin –ski formasına ərazi adını ifadə edən “komsomolski” sözündə işlənir. Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|