İlkin Əsgər azərbaycan dilində MƏhsuldarliq yaradan qeyri-məhsuldar şƏkilçILƏR (Monoqrafiya) Monoqrafiya Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi şurasının 28 noyabr 2014-cü IL tarixli iclasının 03 № LI protokoluna əsasən çap olunur
Yüklə 1,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- -naş,-nəş
- İlkin Əsgər -xan.
- “üşürgələnmək”
111 Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər -naş,-nəş. Təsirsiz feil əmələ gətirir. Güman ki, şəkilçi- nin tərkibindəki –n felin qayıdış növünə məxsus morfoloji əlamət olub, şəkilçi daxilində daşlaşmışdır. Dilimizin ha- zırkı mərhələsində -naş,-nəş kimi sabitləşmişdir. Məsələn: gərnəşmək, tıxnaşmaq. Tələsik uzunboğaz xrom çəkmələrini geyindi, naqanını şalvarının cibinə qoyub gərnəşdi.(İ.Şıxlı), O, ayaq tappıltısını eşidib gözlərini açdı və bərkdən gərnəşdi.(İ.Şıxlı) -əzi. Bu şəkilçi bir hecalı öl(mək) sözünə artırılmaqla, dilimizdəki zəifləmək, sönmək sözlərinin sinonimi olan ölə- zimək sözünü yaratmışdır. Məsələn: Ocağını sönməyə, çırağı- nı öləziməyə qoymaram.(İ.Şıxlı) -nux. Demək olar ki, işləkliyini itirməkdədir. Şəkilçiyə dilimizdəki vurnuxmaq sözündə rast gəlirik. Məsələn: Səməd vurnuxmaqda idi.(İ.Mahmud), Cavanşir vurnuxdu.(İ. Şıxlı). -lat,-lət. Şəkilçi iki komponetdən ibarətdir: adlardan feil düzəldən –la,-lə şəkilçisi ; növ və təsirsiz feildən təsirli feil yaradan şəkilçi. Təhlil zamanı bu şəkilçiləri bir-birindən ayırmaq olmaz. Çünki həm söz məna vermir, həm də sözə məsdər şəkilçisi artırmaq olmur. Bu tip sözlər dilimizdə az- lıq təşkil edir. Məsələn: aydınlatmaq, çirklətmək, bahalat- maq, yüngüllətmək və s. Lakin istisna hallar da var ki, bu da özünü daha çox isim- dən düzəllən feillərdə özünü göstərir. Məsələn: baş-başla(maq)-başlat(maq), qol-qollamaq-qollat- maq, göz-gözlətmək-düz-düzləmək-düzlətmək, ayaq-ayaqla- maq-ayaqlatmaq, sap-saplamaq-saplatmaq və s. Qeyd edək ki, hər iki halda yaranan feillər təsirlilik kateqoriyasına aid olur. 112 İlkin Əsgər -xan. Təsirli feildən təsirsiz feil əmələ gətirən qeyri-məh- suldar söz-şəkilçidir. –xa və -n(qayıdış növ şəkilçisi) şəkil- çilərinin sintezi əsasında yaranmış və dilimizdə -xan kimi sabitləşmişdir. Məsələn: yayxanmaq. -xın. –xan şəkilçisi ilə bir mənbədən olub, eyni semantik çalara malik leksik vahid əmələ gətirir. Bu şəkilçi də təsirli felə qoşulmaqla təsirsiz feil yaradır. Məsələn: yayxınmaq -ırğa. İsmə qoşulub təsirli feil düzəldən qeyri-məhsuldar şəkilçidir. Məsələn: yadırğamaq . -ürgə, (-rgə). Dilimizdə “üşürgələnmək” sözündə rast gə- linir. Məsələn: Birdən bədəni üşürgələndi.(İ.Şıxlı), Çapıq Əm- rah bunları yadına saldıqda üşürgələndi.(.İ.Şıxlı) -qır,-kür,-ür,-xur. Qeyri-məhsuldar şəkilçi kimi tədricən işləkliyini itirməkdədir. “Hönkürmək” sözündə artıq daş- laşmışdır. Məsələn: Həmin bu çəmənliklərdə ocaq qalayıb çörək qızdırar, qırov düşəndə əlini hovxura-hovxura dana-buzov da- lınca qaçardı.(İ.Şıxlı), Qoca çinarın dibindəki daşın üstündə otu- raraq əlləri ilə üzünü örtüb astadan hönkürdü.(İ.Şıxlı). Şəkilçi haqqında tədqiqatçı A.Ağalarov yazır: “Bu şəkil- çi dilimizdə tarixən işlənmiş şəkilçilərdən olub. Hazırda bəzi təqlidi sözlərə qoşularaq təsirsiz fel düzəldir. Məsələn: fışqır(maq), püskür(mək), üfür(mək), hovxur(maq)”.(7.,28). Nümunələrdən də göründüyü kimi, tədqiqatçının “...təqli- di sözlərə qoşularaq təsirsiz fel düzəldir” fikri ilə razılaş- maq olmaz. Çünki püskür(mək), üfür(mək), kimi sözlər obyekt, xüsusən də, qeyri-müəyyənlik bildirən təsirlik hal- da olan obyekt tələb etdiyindən təsirli feil hesab olunma- lıdır. Məsələn: Nanəciblər fürsət tapıb kül üfürdü gözümüzə, doğma yurdum!(V.Dumanoğlu) 113 Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər -z. Bu şəkilçi təsirsiz feldən təsirli feil düzəldən şə- kilçi olub, -t şəkilçisi ilə sinonimlik təşkil edir. Məsələn: bərk+i+mək-bərk+i+z+mək, bərk+i+mək-bərk+i+t+mək. -sın,-sin,-n.Adlardan feil düzəldən qeyri-məhsuldar şə- kilçidir. Dilimizdəki tamsın(maq), diksin(mək) sözləri bu şəkilçi vasitəsilə düzəlib. Məsələn: Arvad diksindi.(İ.Şıxlı), Zeynəb diksinib geri çəkildi.(İ.Şıxlı) , Ömər koxa diksindi, at da at da ayağı ilə yeri eşib kişnədi.(İ.Şıxlı) və s. -sun,-sut. Şəkilçi dilimizdəki dördvariantlı –sın şəkilçisi ilə bir mənbədən olub, eyni quruluşa malikdir. –n və -t şə- kilçisi növ kateqoriyasının morfoloji göstəricisi çıxış edir. Şəkilçinin tərkibində daşlaşdığı üçün tərkibcə bir yerdə gö- türülür. Məsələn: umsunmaq, umsutmaq və s. Sağ ol, Qulamrza Səbri Təbrizi! Qışın ortasında umsutdun bizi! (V.Aslan) -ız,-iz,-uz,-üz. Bu şəkilçi təsirli və təsirsiz feillərə qoşu- laraq yenidən təsirli feil əmələ gətirir. Məsələn: qalxızmaq, uduzmaq, qorxuzmaq və s. Dilin tarixi inkişaf mərhələsinin ilkin dövrlərində də bu şəkilçiyə rast gəlmək mümkündür. Hətta Orxon-Yenisey abidələrinin dilində də işlənmişdir. Bu münasibətlə prof. Ə.Rəcəbli yazır: “Qədim türk yazısı abidələrinin dilində feildən feil düzəldən bu şəkilçi qey- ri-məhsuldar işlənir; bu şəkilçi ilə əmələ gələn iki feil mə- lumdur: tut(tutmaq) – tutız(KT ş 38) < < tir,-tur,-tür, -tız,-tiz şəkilçiləri nəzərdə tutulur-İ.Əsgər) bu şəkilçi də təsirli feillərdən felin icbar növünü, təsirsiz feil- lərdən felin təhrik növünü əmələ gətirir”.(36.,350). Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|