124
İlkin Əsgər
Qaraquc atları gördügində kişnəşdirən,
Qızıl dəvə gördügində bozlaşdıran,
Ağca qoyun gördügində quyruq çırpub qamçılayan,
Arqasını urub bərk ağılıŋ ardın sökən,
Qarma-bükəc səmüzin alub tutan,
Qanlu quyruq üzüb çap - çap yudan,
Avazı qaba köpəklərə ğavğa salan,
Çaqmaqluca çobanları dünlə yügürdən,
Ordumuŋ xəbərin bilürmisin, degil maŋa!
Qara başım qurban olsun, qurdum, saña! - dedi.(45.,41)
Nümunələrdən də göründüyü kimi, -ş şəkilçisi dilin
tarixinin ilkin mərhələlərində növ şəkilçisi kimi işlənmiş,
qayıdış, qismən də məchul növ məzmunu ifadə etmişdir.
Dastan dilindən yuxarıda verilən nümunədə müraciət ob-
yekti “qurd”dur və feli sifət tərkibləri ilə sadalanan əlamət-
lər də “qurd”un xarakterik xüsusiyyətləridir. “Atları kişnəş-
dirmək” də, “ dəvələri bozlaşdırmaq” da “qurd”a məxsusdur.
-Ş şəkilçisinin tarixən qayıdış növ məzmununu ifadə et-
məsini prof.Q.Ş.Kazımov da öz tədqiqatlarında təsdiq edir.
O, bu münasibətlə yazır : “ –ış şəkilçisinin qarşılıq növ mə-
nasının hələ tam sabitləşmədiyi qədim dövrlərdə bu şəkilçi
qayıdış növ mənasına xidmət etmişdir. Odur ki, bu şəkilçi
ilə düzələn feillərin bir qismində qayıdış növ mənası, bir
qismində işin qarşılıqlı icrası mənası olur.”(48.,170) Müa-
sir dilimizdə bu fakt özünü əsasən, -laş,-ləş və qismən də
dördvariantlı –ış və ikivariantlı –aş şəkilçili sözlərdə göstə-
rir. Məsələn:
Qayıdış növ mənalı feillər: soyuqlaşmaq, işıqlaşmaq,
sərinləşmək, qatılaşmaq, isinişmək, çıxışdırmaq, yetişdirmək,
125
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
ayaqlaşmaq, pisləşmək, istiləşmək, saxtalaşmaq, saflaşmaq, kö-
mürləşmək, passivləşmək, aktivləşmək, şoranlaşmaq, köpəşmək,
qəşəngləşmək, soruşmaq ,sıxışmaq və s.
Qarşılıq-birgəlik növ bildirənlər: sağ ollaşmaq, vidalaş-
maq, dilləşmək, itələşmək, gəzişmək, qaynaşmaq, əmişmək, cüt-
ləşmək, vuruşmaq, didişmək, sözləşmək, birləşmək, qucaqlaşmaq,
təpikləşmək və s.
Az bir qisim sözlərdə isə məchulluq bildirir: bahalaş-
maq, ucuzlaşmaq, yodlaşmaq və s. İşlənmə məqamından ası-
lı olaraq bəzi sözlər həm qayıdış, həm də qarşılıq-birgəlik
məzmunu ifadə edə bilir. Məsələn: bitişmək, gəzişmək və s.
–ış,-iş,-uş,-üş şəkilçili sözlər həm təsirli, həm təsirsiz olduğu
halda , -laş,-ləş şəkilçili sözlər təsirsiz feillərdən ibarət olur.
Çox funksiyalı –ış,-iş,-uş,-üş şəkilçisi tarixən məsdər şə-
şilçisinin əvəzində də işlənmişdir. Bu hala “Kitabi-Dədə
Qorqud dastanları”nın dilində rast gəlinir: Babaŋ dedi, ke-
yikləri qovsun gətürsün, bənüm öŋümdə dəpələsün: “oğ-
lumuŋ at səgirdisin, qılıc çalışın, oq atışın (...oğlumun at
səgirtməyin, qılınc çalmağın, ox atmağın-İ.Ə) görəyim, se-
vinəyim, qıvanayım-güvənəyim, dedi”-dedilə r.(45.,29)
Araşdırmaq qəlibi əsasında müasir dilimizdə bir neçə
söz yaranmışdır ki, həmin sözlər də söz tərkibindəki –ş sa-
mitinin bitişdirici olmadığını sübut edir. Məsələn: ovuşdur-
maq, quraşdırmaq, çırpışdırmaq, tıxışdırmaq və s.
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətinin VI nəşrində
də müstəqil olaraq ovuş(maq), tıxış(maq) və çırpış(maq)
sözlərinə rast gəlinmir. Qeyd etdiyimiz kimi, ovuşdurmaq,
quraşdırmaq, tıxışdırmaq, çırpışdırmaq və araşdırmaq
sözlərindəki –ş ünsürü tarixən feildən feil düzəldən və növ
kateqoriyasının morfoloji göstəricisi olub, müasir dilimiz-
126
İlkin Əsgər
də şəkilçi tərkibində daşlaşmış formada işlənir. Çaxnaş-
maq, gərnəşmək , tıxnaşmaq ( Bunlar da əsasən qayıdış növ
məzmunu ifadə edir.) sözlərinin tərkibində şəkilçi daxilin-
dəki –ş ünsürü də ovuşdurmaq, tıxışdırmaq, quraşdırmaq,
çırpışdırmaq və araşdırmaq sözlərindəki –ş ilə eyni mənbə-
dəndir. Orta əsrlərə aid mətnlərdə bu şəkilçinin işlənməsi
də fikrin dolğunluğunu təsdiq edən əsas mənbələrdən biri-
dir. Məsələn, -aş şəkilçisinə “araşmaq” sözünün tərkibində
XVI-XVII əsrlərdə yaşayıb-yaratmış Əlican Qövsi Təbrizi-
nin “Divan”ında da təsadüf olunur. Bu şəkilçi Q.Təbrizi-
nin 8 beytdən ibarət olan və “Bu yetməzmi ki, seylabi-bə-
la başimdən aşıbdır; Ki, mövci-əşk həm zənciri-ahəngtək
dolaşıbdır” mətləli qəzəlinin məqtə beytində aşağıdakı
formada işlənmişdir. (bax: Qövsi Təbrizi.Seçilmiş əsərləri.
Bakı-2005. Səhifə 74-75)
Kimin kim, eşq bağlar əl-ayağın d axi açılmaz,
Bu müşkül mənini çox kimsədən Qövsi araşıbdır.
Nümunədən də göründüyü kimi, “araş(maq)” sözü ta-
rixən də soruşmaq, axtarmaq, soraqlamaq, soraqlaşmaq, xəbər al-
maq, məlumat almaq və s. kimi mənalarda işlədilmişdir. Eyni
zamanda –aş şəkilçisinin mətndə yaratdığı semantikada
hələ də qayıdışlıq məzmunu qalmaqdadır. Müasir dilimizə
doğru inkişaf etdikcə isə, tədricən işləkliyini itirmişdir,
məhdud dairədə işlənir . –aş,-ş sözdüzəldici şəkilçisi va-
sitəsilə əmələ gələn sözlərin bir qismi birgəlik ( tutaşmaq,
mələşmək), bir qismi isə konkret mətndaxili situasiyadan
asılı olaraq həm birgəlik, həm də qayıdışlıq məzmununa
malik olur ( qaynaşmaq). Müqayisə edin: 1. Adamlar stansi-
yada qaynaşırdılar.(A.Səhhət) 2. Uşaq elə bil civədir, səhərdən
Dostları ilə paylaş: |
