İlkin Əsgər azərbaycan dilində MƏhsuldarliq yaradan qeyri-məhsuldar şƏkilçILƏR (Monoqrafiya) Monoqrafiya Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi şurasının 28 noyabr 2014-cü IL tarixli iclasının 03 № LI protokoluna əsasən çap olunur
Yüklə 1,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
107 Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər yeni söz düzəlmişdir. Məsələn: bazarkom, ortabab, Pərizad, qolbaq, sağdış və s. -for şəkilçisi “işıqfor” sözünün tərkibində işlənir, mə- nası “işıq daşıyıcısı” deməkdir. Vaxtilə bu söz “svetofor” şəklində işlənmişdir. 108 İlkin Əsgər II FƏSİL FEİL DÜZƏLDƏN QEYRİ-MƏHSULDAR ŞƏKİLÇİLƏR VƏ MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ SÖZ-ŞƏKİLÇİLƏRİN İŞLƏNMƏ MƏQAMLARI 2.1. ADLARDAN VƏ FEILLƏRDƏN FEIL DÜZƏLDƏN QEYRI-MƏHSULDAR ŞƏKILÇILƏR Feil düzəldən qeyri-məhsuldar şəkilçilər də həm mil- li, həm də alınma mənşəli sözlərə qoşularaq yeni sözlər düzəldir. Bu şəkilçilər daha çox isim, sifət və feildən feil əmələ gətirir. Dilimizdə işlənən qeyri-məhsuldar fel düzəl- dən şəkilçilər əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: -ıx,-ix,-ux,-üx. Feildən feil düzəldən qeyri-məhsuldar şə- kilçi olub, təsirli və təsirsiz feillərdən təsirsiz feil düzəldir. Qoşulduğu sözdə hal, vəziyyət çaları yaradır. Məsələn: do- nuxmaq, soluxmaq, buruxmaq, cumuxmaq və s. -ı,-i. Həm milli, həm də fars mənşəli sözlərə, xüsusən də, birhecalı sifətlərə əlavə olunub təsirsiz feil əmələ gəti- rir. Məsələn: qartımaq, təngimək, avazımaq, ləngimək, bər- kimək, acımaq, qazımaq, köpəşimək, boyatımaq, yerimək, genimək, turşumaq və s. -rən. Qeyri-məhsuldar olan bu şəkilçiyə dilimizdəki iy- rən(mək) sözündə təsadüf olunur. -şır. Şəkilçi –ış+ır modeli əsasında yaranmışdır. Təsir- li feil əmələ gətirən qeyri-məhsuldar şəkilçidir. Məsələn: Tapşırmaq (müqayisə edin: tapşırmaq-tap+ış+ır(maq)) 109 Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər -alı,-əli. Feillərin sonuna qoşulmaqla zaman mənalı feli bağlama əmələ gətirir. –anda,-əndə şəkilçisinin sinonimi kimi çıxış edir. Məsələn: yazalı, gələli, güləli, qaçalı, düşəli, verəli, səpəli və s. -imsə, -ümsə. Bu şəkilçi dilimizdə əvəzlik və felə qoşu- lub yeni mənalı feil düzəldir. Məsələn: mənimsəmək, gü- lümsəmək; O, qabaqdakı yoldan çox güzgüdə gülümsəyən Şah- naza, onun qaynar gözlərinə baxırdı.(İ.Şıxlı) -cala. Feildən feil düzəldən qeyri-məhsuldar və quruluş- ca mürəkkəb olan söz- şəkilçidir. Bu şəkilçiyə müasir Azər- baycan dilindəki “ovcalamaq” sözündə təsadüf olunur. Qoşulduğu sözdə -xala və -uşdur şəkilçisinin ifadə etdiyi semantikanı yaradır: Ovxalamaq-ovuşdurmaq-ovcalamaq. -ala, -ələ. Müasir Azərbaycan dilində əsasən, sonu sa- mitlə bitən birhecalı feillərə artırılaraq təsirli feillər əmələ gətirir. Məsələn: qovalamaq, səpələmək, eşələmək, ova- lamaq və s. Silkələnən budaqlardan tozlu yola dolu kimi qoz səpələndi.(İ.Şıxlı) Şəkilçiyə Qədim türk yazısı abidələrinin dilində də təsa- düf olunur. Qoşulduğu sözdə sürəklilik, intensivlik çaları yaradır. Məsələn: “boşan < nala(MÇ 19) < -ala, -ələ. Bu şəkilçi yuxarıdakı –ala,-ələ şəkilçisinə za- hiri cəhətdən bənzəsə də, semantik cəhətdən ondan əsas- lı şəkildə fərqlənir və omonimlik keyfiyyətinə malikdir. – ala,-ələ şəkilçisi qovalamaq, səpələmək və s. kimi sözlərin tərkibindəki –ala,-ələ şəkilçilərdən fərqli olaraq isimlərin sonuna artırılır və yeni mənalı feil əmələ gətirir. Məsələn: üst+ələ(mək), çis+ələ(mək), qom+ala(maq). Çəkilir qasırğa, dağılır duman; Yağış çisələyir, səngiyir tufan. (R.Məcid) 110 İlkin Əsgər -əclə. Quruluş etibarı ilə mürəkkəb olan və təsirli feil əmələ gətirən qeyri-məhsuldar şəkilçidir. Məsələn: Döyəc- ləmək. Hər yüzün altında min biri yatır; Dolu döyəcləyir, ley- san selləyir.(R.Məcid), Barmaqlarım döyəclədi telefonun düy- mələrin.(R.Məcid) -an,-ən. Qeyri-məhsuldar omonim şəkilçilərdəndir. Di- limizdə -an,-ən söz-şəkilçisi vasitəsilə həm isim, həm feil, həm də feli sifət düzəlir. Feil düzəldən şəkilçi kimi təqlidi sözlərə və bəzi feillərə artırılıb təsirsiz feillər əmələ gətirir. Məsələn: hıqqanmaq, hikkənmək, küsənmək, dadanmaq, hoppanmaq və s. Kənardan baxanlar küsəndi bizə; Bəlkə də bəxtəvər dedilər o gün. (B.Vahabzadə) -sun. İşlənmə dairəsi məhduddur. Dilimizdə doluxsun- maq, umsunmaq sözlərində rast gəlirik. -n. Təsirli feillərdən təsirsiz feil düzəldən qeyri-məhsul- dar şəkilçidir. Məsələn: sallanmaq, tullanmaq, bağlanmaq və s. -ümsün,- msın. Dilimizdəki dördvariantlı –sın şəkilçisi ilə bir mənbədən olub, təsirsiz feil əmələ gətirir. Məsələn: gülümsünmək, ağlamsınmaq və s. Ömər koxa gülümsündü və nəzərə çarpmadan eyvana qalxıb otağına keçdi. (İ.Şıxlı), İmran acı-acı gülümsündü: “Zalım oğlu gör nə fikirləşib, qapı-bacasını necə də güdür”.(İ.Şıxlı) -aş,-ş. Feildən feil düzəldən qeyri-məhsuldar omonim şəkilçidir. Məsələn: mələşmək, qaynaşmaq, tutaşmaq. Ar- tırıldığı sözdə daha çox birgəlik, müştərəklik, qoşalıq məz- munu ifadə edir. Durmuşam buludlar qaynaşan yerdə, Döyür alaçalpo üzümə mənim. Qışda baldırıma qar çıxan yerdə Yazda gül çıxacaq dizimə mənim... (A.Laçınlı) Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|