İlkin Əsgər azərbaycan dilində MƏhsuldarliq yaradan qeyri-məhsuldar şƏkilçILƏR (Monoqrafiya) Monoqrafiya Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi şurasının 28 noyabr 2014-cü IL tarixli iclasının 03 № LI protokoluna əsasən çap olunur

13
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
formasında işlənir. Daha çox isimlərin sonuna qoşulmaq-
la əlamət, keyfiyyət bildirən yeni sözlər düzəldir. Məsələn: 
rəqəmsal, duyğusal, qumsal.
-in.  Omonim  şəkilçi  olub,  bəzi  say  və  isimlərdən  şəxs 
adı  bildirən  onamastik  vahidlər  düzəldir.  Məsələn:  İlkin, 
Eşqin.
-ti. Bu şəkilçi feildən isim düzəldən –ti şəkilçisi ilə omo-
nimlik  təşkil  edir.  Qeyri-məhsuldar  şəkilçi  kimi  isimdən 
əşya, mücərrəd, kiçiltmə mənalı isim düzəldir. Hənir sözünə 
qoşularaq hənirti sözünü yaradır. Məsələn: Alıb hənirimi haya 
gəlmisən...(A.Laçınlı), Hənirtiyə həyətə çıxan Qönçə xanım bir 
xeyli  heyranlıqla  qardaşının  yanakı  qoyduğu  papağına,  əyninə 
kip  yapışan  gödəkcəsinə,  qara  məxmər  şalvarına,  günün  işıltı-
sında burnu parıldayan çəkməsinə və zər baftalı dolağına xeyli 
baxmışdı.(İ.Şıxlı).
-pər.  Sifətdən  sifət  düzəldən  qeyri-məhsuldar  söz-şə-
kilçidir.  Dilimizdəki  “yekəpər”  sözü  bu  şəkilçi  vasitəsilə 
əmələ gəlmişdir.
-bab. Müasir Azərbaycan dilində sifətdən sifət düzəldən 
qeyri-məhsuldar söz şəkilçi olub, babat sözünün şəkilçiləş-
məsi, ixtisarı nəticəsində meydana gəlmişdir. Dilimizdə bu 
model əsasında onlarla söz yaranmışdır. Tədricən sabitləş-
məyə doğru inkişaf mərhələsindədir. Məsələn: ortabab.
-düz. Bu şəkilçi qədim türk yazılı abidələrinin dilində –
tüz şəkilində işlənmişdir. Yaranma tarixi qədim olmasına 
baxmayaraq söz yaradıcılığı prosesində olduqca zəif iştirak 
edir. Dilimizdəki gündüz sözü bu şəkilçi vasitəsilə yaranıb. 
Qoşulduğu sözdə zaman məfhumu yaradır:
 Sinəsində dağlar qalan,
 Bir həsrətlə ağlar qalan,

---

14
İlkin Əsgər
Gecə, gündüz çağlar qalan
Araz kimi çayım varmış. 
(V.Dumanoğlu)
-a,-ə.  Söz  yaradıcılığı  prosesində  omonimlik  keyfiyyə-
tinə  malik  budaq  morfem  kimi,  həm  məhsuldar,  həm  də 
qeyri-məhsuldar şəkilçi yerində çıxış edir. Əsasən adların 
sonuna əlavə olunmaqla zaman, bənzətmə, əşya, alət bil-
dirən  sözlər  düzəldir.  Məsələn:  küpə,  qoza,  gecə,  lavaşa. 
Siçanla  pişik  bir  küpə  tapıb  yağı  doldurdular  içinə,  aparıb  bir 
ağacın dibində yer qazıb basdırdılar, sonra qayıdıb gəldilər ev-
lərinə.(folklordan), Gecə ulduzludur, hava da sərin.(S.Vurğun)
-ə.  Qeyri-məhsuldar  omonim  şəkilçi  olub,  feldən  sifət 
əmələ gətirir. Məsələn: kəsə (yol); Məktəbdə oxuduğu vaxt, 
qış və yay tətillərində yoldaşları ilə şəhərə həmin bu kəsə cığırla 
gəlib-gedərdi.(İ.Şıxlı)
-n.Omonim səciyyəsi daşıyan və isimdən isim düzəldən 
qeyri-məhsuldar  şəkilçidir.  Qoşulduğu  sözdə  daha  çox 
mücərrədlik yaradır. Məsələn. qadağan, məsələn və s.
-qa.  Əsasən,  təsirsiz  fellərə  qoşulmaqla  yeni  mənalı, 
əlamət bildirən sözlər düzəldir. Məsələn. Sızqa, şişqa
Sinəm yaman sözlə dolub,
Səndə gülüm vaxtsız solub.
Yol üstdəki bulaq olub
Sızqa-sızqa axam dağlar?! (V.Dumanoğlu)
-ey,-dey. Bu söz-şəkilçi artırıldığı sözdə məkan, yer məz-
munu  yaradır.  –ey  söz-şəkilçisi  dilimizdə  tərəf  mənasını 
ifadə edir. Məsələn. Quzey(gün düşməyən tərəf//yer), güney(-
gün düşən tərəf), daldey(dalda yer). Şəkilçi “quzey” sözünün 
tərkibində artıq daşlaşmışdır.

---

15
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
Güneydə quzeyim, qışda yazımsan.(B.Vahabzadə), Quzey-
lərdən  qar  əriyib  gedəndə;  çəmən  yaşıl,  çiçək  qönçə  olarmış.
(V.Dumanoğlu), Yaz qabağı gün güneyi döyəndə...(M.Şəhri-
yar) və s.
-ısqal. Dar sözünə qoşulub “darısqal” sifətini düzəldir. 
“Əsli darsınqal olub, tatar dilində bu kəlmə darsınırqa kimi 
işlədilir. –sın şəkilçisi müxtəlif formalarda işlədilir və me-
yil bildirir. (gülümsünmək, qohumsunmaq). Deməli, dar-
sın sözü azca dar olmaq deməkdir, feildir. –qal şəkilçisi isə 
feldən sifət düzəldir”. (12.,115) Müasir Azərbaycan dilində 
-ısqal kimi sabitləşmişdir.
-bat. Adlardan ad düzəldən qeyri-məhsuldar söz-şəkil-
çidir. Əsasən səbəb anlayışı yaradır. Məsələn: ucbat ( müqa-
yisə edin: ucundan-ucbatından-üzündən)
-sı,-si,-su,sü. Əslində bu şəkilçi saitlə bitən sözlərdə III 
şəxs  təkini  ifadə  edən  mənsubiyyət  göstəricisidir.  Sözdə-
yişdirici  şəkilçinin  sözdüzəldici  şəkilçiyə  çevrilməsi  yolu 
ilə  yaranmışdır.  Lakin  –sı,-si,-su,-sü  mənsibiyyət  şəkilçi-
li bütün sözləri bu qrupa aid etmək olmaz. İsimlərdən və 
bəzi substantiv səciyyəli sözlərdən ad, şəxs, əzizləmə, mü-
raciət, xülasə, əşya mənalı sözlər düzəldir. Məsələn. qada-
sı, Ağası, balası, ölüsü, eləsi, beləsi, intəhası, cəmisi və s. 
Qadası, balası kimi sözlər daha çox danışıq dili üçün sə-
ciyyəvi olub, müraciət bildirir. Cəmisi sözü isə mənsubiy-
yət  şəkilçisinin  iki  dəfə  təkrarı  əsasında  əmələ  gəlmişdir. 
Bu şəkilçi əsasında əmələ gəlmiş ölüsü,(axırı, yekunu mə-
nasında-İ.Ə), intəhası sözləri artıq dilimizdə sabitləşmişdir 
və ara söz qismində çıxış edir.
-zik. Feil sonuna artırılmaqla əşya, alət, vasitə, qab bil-
dirən yeni mənalı isim əmələ gətirir. Məsələn: əmzik; Tey-

---