19
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
-sul. Bu şəkilçinin sifət düzəldən –lı,-li,-lu,-lü şəkilçisinin
sinonimi olan –sal-sel budaq morfemi ilə qohum olmasını,
bir mənbədən yaranmasını düşünmək olar. “Yox” sözünə
qoşulub yoxsul sifətini düzəldir.
-mal. Bəzi feillərin sonuna artırılmaqla, əlamət,keyfiy-
yət bildirən sifətlər düzəldir. Dilimizdə sağmal və qırışmal
sözlərində təsadüf olunur. Məsələn : Onun beş sağmal camı-
şı vardı, bir də ərəmiyi.(İ.Şıxlı). Müasir Azərbaycan dilində
-mal şəkilçisi vasitəsilə yeni bir neologizm də yaranmış la-
kin hələ tam sabitləşməmişdir. Məsələn: tanımal. Mustafa
kişi tanımallığı sayəsində özünə yaxşıca hörmət-izzət qazan-
mışdı.(İ.Mahmud), Tanımal Mustafa elə darıxırdı, heç olmayan
kimi.(İ.Mahmud).
-taq. İsimdən atributiv səciyyəli söz əmələ gətirən qey-
ri-məhsuldar şəkilçidir. Qoşulduğu sözün məzmununda
şəxs, əlamət, keyfiyyət, xüsusiyyət çaları yaradır Məsələn:
yaltaq
-ıc. İsim düzəldən milli mənşəli qeyri-məhsuldar şəkilçi-
dir. Qoşulduğu sözdə əşya, alət,yer, məkan çaları yaradır.
Məsələn: ayrıc, ismarıc və s.
-calı. Daha çox rəng bildirən sifətlərdən yer, məkan mə-
nalı toponimlər əmələ gətirir. Məsələn: Sarıcalı, Alıcalı,
Qaracalı və s.
-cəli. Bu şəkilçi zahirən – calı şəkilçisinə oxşasa da, on-
dan öz funksiyasına, təyinatına görə əsaslı şəkildə fərqlə-
nir. Müasir Azərbaycan dilində feildən əlamət, keyfiyyət
bildirən yeni söz düzəldir. Məsələn: öyrəncəli.
Dərddən qəlbim qubar-öyrəncəliydim,
Hər cür iztiraba öyrəncəliydim.
20
İlkin Əsgər
Ən ağır əzaba öyrəncəliydim,
Belə mat qalmadım mən ömrüm boyu.
(R.Məcid)
-cəli budaq morfominin tərkibindəki –cə hissəciyi də -calı
(Qaracalı və s.) morfominin tərkibində olan –ca hissəciyi ilə
eyni mənbədən deyillər və fərqli semantikaya malikdirlər.
Çox güman ki, -cəli şəkilçisindəki –cə hissəciyi -acaq, -əcək
şəkilçisi ilə eyni mənbədən olub, onun sadələşməsi əsasın-
da yaranmışdır: öyrənəcəkli -öyrəncəkli -öyrəncəli.
-qədər. Bu söz dilimizdə həm əsas nitq hissəsi kimi,
həm də köməkçi nitq hissəsi kimi işləndiyindən omonim-
lik keyfiyyətinə malikdir. Qeyri-məhsuldar şəkilçi kimi
müasir Azərbaycan dilində məktəbəqədər sözünü əmələ
gətirir. Bu şəkilçi əslində adlıq, yiyəlik, yönlük hallı söz
və birləşmələrə qoşulan -qədər qoşmasnın şəkilçiləşməsi,
ilkin mənasından qismən uzaqlaşması nəticəsində əmələ
gəlmişdir. –ca,-cə köməkçi nitq hissəsi söz yaradıcılığında
iştirak etdiyi kimi, -qədər qoşması da iştirak edə bilir və yeni
mənalı söz düzəldir. Qeyd edək ki, bu fikir şəkilçiləşmiş
və sözlərə bitişik yazılan bütün qoşmaların, ümumiyyətlə
köməkçi nitq hissələrinin leksik şəkilçi olması anlamına
gəlməz. Bu onların semantikasından, vurğusundan, işlən-
mə məqamından asılıdır. Şəkilçiləşmiş –qədər morfemi ilə
adlıq, yiyəlik və yönlük (Əli qədər, onun qədər, məktəbə qədər
və s.) halda olan söz və birləşmələlə işlənən qədər qoşması
zaman və məkan etibarı ilə də fərqlənirlər. Qədər qoşması
daha çox yer, məkan, məsafə, ölçü bildirir. Qeyri-məhsuldar
şəkilçi kimi isə əsasən zaman, yaş, dövr ifadə edir. Bundan
əlavə qədər qoşması adlıq və yiyəlik hallı sözlərlə işləndik-
21
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
də müqayisə, bənzərlik, oxşarlıq çalarına malik olur.
-varı. (-vari). Bu şəkilçi nisbətən məhsuldarlığı ilə se-
çilən, ahəng qanununa tabe olmayan və bir cür yazılan
şəkilçidir. Qoşulduğu sözlərdə əlamət, keyfiyyət, bənzər-
lik, eynilik, oxşarlıq çaları yaradır. Əsasən, adlardan sifət
düzəldir. Məsələn: buynuzvarı, yüngülvarı, nağılvarı,
ipəkvarı, oyunvarı, dənəvarı, dilcikvarı, muncuqvarı, otaq-
varı və s.
Bu şəkilçi əslində məhsuldardır. Şəkilçinin yazılışına dair
ziddiyyətli məqamalar olduğu üçün, bu haqda münasibət
bildirmək zərurətini duyduq. Qeyd edək ki, bəzi ədəbiy-
yatlarda şəkilçi –varı şəklində sözlərə bitişik yazılır. Ümu-
miyyətlə, -vari/ı şəkilçisinin yazılışı müxtəlif illərdə nəşr
olunan orfoqrafiya qaydaları və lüğətlərində bir neçə dəfə
dəyişmişdir. Məsələn, Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin
1958-ci il 24 iyul tarixli, 497 nömrəli və 1959-cu il 6 aprel
tarixli 286 nömrəli qərarları əsasında 1975-ci ildə nəşr olu-
nan orfoqrafiya lüğətinin III nəşrində bu şəkilçinin yazılışı
-varı kimi göstərilmiş və izah olunmuşdur.(bax: 19., 15).
Prof. Ə.Əfənizadə də şəkilçini “Orfoqrafiya-orfoepiya lüğə-
ti”ndə -varı kimi vermişdir. Orfoqrafiya lüğətinin 2004-cü
il nəşrində isə (bax: 6) şəkilçinin yazılışı haqqında müva-
fiq qayda göstərilsə də, lüğətdə buna əməl edilməyib. Bu
lüğətin “Orfoqrafiya qaydaları” hissəsinin şəkilçilərin ya-
zılışı bölməsində şəkilçi -vari kimi izah olunur və müvafiq
misallar verilir: “...vari şəkilçisi: buynuzvari, qalxanvari,
yüngülvari, üzükvari”(bax: 6.,7) Lakin lüəğət boyu göstə-
rilən sözlər də daxil olmaqla –vari şəkilçili sözlər –varı for-
masında yazılmışdır. 2013 –cü ildə nəşr olunan Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya lüğətinin VI nəşrində isə, şəkilçi –varı
Dostları ilə paylaş: |