Uot 34: 340. 13 İCTİMAİ elmləR, İdeologiYA



Yüklə 338,09 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix26.09.2018
ölçüsü338,09 Kb.
#70537


D Ö V L Ə T   V Ə   H Ü Q U Q

QANUN  12  (266),  2016

Quliyev Aqşin  İsabala oğlu,

hüquq üzrə fəlsəfə doktoru

UOT 34:  340.13

İCTİMAİ  ELMLƏR, İDEOLOGİYA, 

StYASƏT VƏ HÜQUQUN 

QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ 

(SİYASİ-HÜQUQİ  FİKİR 

KONTEKSTİNDƏ)

Açar  sözlər:  ictimai  elmlər,  ideologiya, 

siyasət,  hüquq,  siyasi-hüquqi dəyərlər.

Ключевые слова:  общественные науки, 

идеология,  политика,  право,  политико­

правовые ценности.

Keywords: social studies,  ideology, policy, 

law, political-legal values.

H

üquqşünaslıq 



tarixən 

sahəvi


hüquq  elmlərinin  öyrənmə  və 

tədqiqat  predmeti  cəhətdən  bir- 

birinə  yaxınlığı  sayəsində  formalaşmış  və 

inkişaf etmişdir.  Məsələn,  konstitusiya  hüqu- 

qu və  inzibati  hüquq,  cinayət  hüququ  və  kri- 

minologiya,  cinayət prosesi  və  kriminalistika 

kirni  hüquq  elmlərinin  həmişə  bir-birinə 

qarşılıqlı  təsiri  olmuşdur.  Qeyd  edilən hüquq 

elmbrinin  ayrı-ayrı  institutlarında  bir-biri  ilə 

daim  six  qarşılıqlı  əlaqəsi  olmuşdur.  Bu 

nöqteyi-nəzərdən  siyasi  və  hüquqi  təlimlər 

tarixi  də  istisnalıq  təşkil  etmir.  Bu  müstəqil 

hüquq  elmi,  ilk  növbədə,  dövlət  və  hüquq 

nəzəriyyəsi, ümumi hüquq nəzəriyyəsi, dövlət 

və  hüquq  tarixi  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə mövcud 

olmuş  və  xüsusən  də  dövlət  və  hüquq 

nəzəriyyəsinin  elmi  müddəalarından  daim 

bəhrələnmişdir.  Lakin  siyasi  və  hüquqi

təlimlər  tarixi  həm  dövlət  və  hüquq  nəzəriy- 

yəsinin,  həm də dövlət və hüquq tarixinin öy- 

rənmə  və  tədqiqat  predmeti  xaricində  olan 

fenomenal  sosial  hadisələrlə  bilavasitə  bağlı 

olmuşdur.

Artıq  bundan  əvvəlki  tədqiqatımızda  biz 

ictimai  elmlərin,  ideologiyanın,  siyasətin  və 

hüququn  qarşılıqlı  əlaqəsi  elementlərini 

nəzərdən keçirmişik.  Məsələn, qeyd  edildi ki, 

ancaq  elmə  arxalanan  ideologiya  və  siyasət 

ümumən qəbul olunan və özü  də diqqətəlayiq 

sosial  hadisələrdir.  Elm  də,  öz  növbəsində, 

ancaq fıkirlər,  elmi  düşüncəbr mübarizəsində 

uğurla  inkişaf edə  bilər.  İdeologiyanın  ideya- 

lar  haqqında  elm  olduğu,  siyasətin  isə  ideal 

halda ıdeoloji formalardan biri  qismində çıxış 

etməsi, nəhayət, hüququn cəmiyyətdə (hər bir 

dövlətdə)  mövcud  olan  siyasi  rejimlərdən 

asılı  olması qeyd olundu.

İctimai  elmbrin,  ideologiyanm,  siyasətin 

və  hüququn  qarşıhqlı  əlaqəsini  daha  konkret 

şəkildə  nəzərdən  keçirmək,  bu  prosesdə  hə- 

min əlaqənin qanunauyğunluğuna və ardıcıllı- 

ğma  xüsusi  olaraq  diqqət yetirməyə  səy  gös- 

tərmək lazımdır. Bu, siyasi və hüquqi təlimlər 

tarixinin  başlıca  elmi  missiyasının  nədən 

ibarət  olduğunu  daha  dərindən  və  ətraflı 

aydınlaşdırmağa  imkan verir.




Q A N U N   12  ( 266) ,  2016

Elmin  spesifık  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir 

ki,  o,  real  gerçəkliyin  obyektiv və  düzgün  öy- 

rənilməsinə  istiqamətbndirilmişdir.  Elm  nə 

bayağılığı, пэ qeyri-dəqiqliyi, nə də subyektiv- 

liyi qəbul etmir. Elm sağlam idraka, saf təfək- 

kürə  və  təkzibedilməz  düşüncəyə  arxalanır. 

Yalmz  elmi  kamillik  qüdrəti  bütün  gizli 

mətləbbrin  üzərindən  həqiqətləri  ört-basdır 

etməyə meyilli olan qara pərdələri götürməyə 

qadirdir.

Təbiətin  və  cəmiyyətin  sirlərinə  malik 

olmaq,  onların  inkişaf  qanunlarım  dərk 

etmək,  təbiət  və  cəmiyyətin  elmi  möcüzələri 

haqqmda  reallıqlara  yaxınlaşmağa  yardım 

edən  biliklər  əldə  etmək,  bu  işdə  insan  üçün 

əlverişli  imkanlar  yaratmaq  elmin  həmişə 

başlıca vəzifəsi  olmuşdur.  Elmdən  fərqli  ola- 

raq, bəzi məqamlarda hətta elmi  dünyagörüşə 

sığmayan  ümumbəşəri  deyil,  subyektiv  ola 

bilən  sosial-siyasi  maraqları  əks  etdirdiyinə 

görə, bir sıra alimlərin dediyi kimi, ideologiya 

elmi  olmaya  da  bilər.  1973-cü  ildə  Vamada 

fılosoflann  XV  Ümumdünya  Konqresində 

Beynəlxalq  Filosoflar  Federasiyasının  Baş 

katibi,  isveçrəli fılosof A.Mersye demişdir ki, 

fəlsəfə,  ümumiyyətlə  elm,  elm  isə  hər  hansı 

müəyyən bir fəlsəfə ola bilməz.

Belə  nöqteyi-nəzər  XX  yüzilliyin  son 

illərində  bəzi  tədqiqatçı  alimlərin  də  mövqe- 

yinə  nüfuz  etmişdir.  Məsələn,  V.İ.  Suprun 

«Elm və ideologiya» adlı məqaləsində yazırdı 

ki,  ideologiyanm  utopiyadan  uzaqlaşmasına 

və  elm  altında  pərdələnməyə  cəhd  göstərmə- 

sinə baxmayaraq, onun sinfı subyektivliyi göz 

qabağındadır.  İdeologiyanın  utopikliyinin  və 

sinfi  müqaviləliyinin  gücü  ilə  onun  xəyali 

olaraq  elm  kimi  təsəw ür  edilməsinə  cəhdlər 

göstərilir.  B eb  yanaşma  ideologiyanm  ehti- 

raslı məzmununu mənasızlaşdırır, onu kəskin- 

likdən  məhrum  edir  və  ideologiyanm  ya 

elmlə, ya dinb, ya  ictimai  şüurun ideologiya- 

sızlaşdırılması  ib  qarışmasına aparır.

Yuxarıdakı  sübutda  hər  bir  ideologiya 

utopiya qismində çıxış edir və buna görə də o

qərəzlilikdən və  kəskinlikdən məhrum  edilən 

elmə  qarşı  qoyulur.  Bundan  о  nəticə  çıxır ki, 

ideologiyadan  imtina  etmək  vaxtı  artıq  çat- 

mışdır,  çünki  onda  elmi heç пэ yoxdur. Lakin 

bu,  necə  deyərlər,  bizdən  asılı  deyil.  Sosial 

cəhətdən  qeyri-yekcins  cəmiyyətdə,  müxtəlif 

ictimai-siyasi 

sistem brin 

mövcudluğu 

şəraitində ideologiya yox ola bilməz.

Əlbəttə,  inkişafın  obyektiv  qanunlarının 

ciddi müəyyən sosial qüvvəbrin maraqlan ib  

əlaqədar  olmadığı  yerdə  elmi  dərketmə 

(idrak)  ideoloji  xarakter  əldə  etmir.  Bunu 

xüsusib də  dünya xalqlanna eyni  cür xidmət 

edən  təbiət elmbri  və texniki  elm br sahəsin- 

də  müşahidə  etrnək  olar.  Qanunların  insanla- 

rın  maraqlarına  toxunduğu  yerdə  isə  bu 

maraqlardan  asılı  olmayan  dərketmə  gözb- 

mək  təbii  ki,  mümkün  deyil.  B eb  halda 

ideologiyanm  elmiliyi  cəmiyyətin  sosial 

təbəqələrinin  tərəqqipərvərliyi,  mühafızəkar- 

lığı  və  ya  mürtəcelik  dərəcəsi  ib   müəyyən 

olunur.  B eb  təbəqəbrin  arxasında,  adətən, 

onlarm  mənafebrini  qoruyan  siyasi  qüwələr 

dayanır.

Cəmiyyətin  inkişafmm  obyektiv  prosesb- 

rini  rəhbər  tutan  ideologiya  buna  uyğun 

olaraq  bu  və  ya  digər  sinfın,  sosial  qrupun 

mənafebrinin  xarakterini  aşkar  edir və  elm b 

six bağlılıqda, ittifaqda olur. Bu zaman hər iki 

tərəf bir-birini tamamlayır.  B eb ki,  elm ideo­

logiya  üçün  bu  subyektbrin  həqiqi  mənafe- 

brini tam və dərindən ifadə və müdafıə etmək 

imkanmı  yaradır,  ideologiya  isə  elmdən 

ictimai  inkişaf qanunlarının  daha  düzgün  və 

müfəssəl öyrənilməsini təbb edir. Əgər sinfın 

və ya sosial qrupun mənafeləri ictimai  inkişaf 

qanunları  ib   ziddiyyətdə  olursa,  onların 

ileologiyası  da  elm b  münaqişə  vəziyyətində



Q A N U N   12  ( 266) ,  2016

olur.  Zahirən  belə  bir  təsəw ür  yaranır  ki, 

müəyyən  sinif  və  ya  sosial  qrup,  nə  qədər 

həqiqi  olursa-olsun,  elmi  müddəalann  deyil, 

hansı  istiqamətə  aparmasından  asılı  olmaya- 

raq,  ideoloji  prinsiplərin  tərəfındə  dururlar. 

Bu  isə  əsl  həqiqətlərdən  uzaqlaşmaq  demok- 

dir. Yəni о deməkdir ki, elm sanki ideologiya- 

dan asılı vəziyyətə salmmaq məcburiyyətində 

qalır, onun sübuti əhəmiyyət kəsb edən və hər 

şeydən  əvvəl,  təkzibedilməzlik  qazanmış 

müddəalarma laqeydlik nümayiş  etdirilir.

Sadəcə  olaraq  nəzərə  alınmır  ki,  elm  hər 

hansı sinfın və ya sosial qrupun mövqeyindən 

asılı  olmayaraq,  ümumiyyətlə,  ideologiyanın 

düzgünlüyünü,  yaxud  yanlışlığını  sübut  edir. 

Məhz  elm  öz  kəşfləri  ilə  mürtəce,  qeyri- 

mütərəqqi  ideyalarla  mübarizədə  yalnız 

mütərəqqi ideologiyaya qüdrətli mənəvi  silah 

verir. Elm bu zaman, heç bir qərəzin və ya hər 

hansı  saxta  mənafeyin  qoruyucusu  deyil, 

yalnız və yalnız həqiqətlərin müdafıəçisi  qis- 

mində  çıxış  edir.  Belə  proseslərdə  elm  ayn- 

ayrı  sinfı  qüwələrin  və  ya  ictimai  hərəkatla- 

rın,  yaxud  öz  ideologiyası  ilə  təsir  gücünü 

nümayiş etdirməyə çalışan səbatsızlann deyil, 

tərəqqiyə  xidmət  göstərən  yeniliklərin  və 

inkişafa doğru  meylli  olan  intensiv  xarakterli 

sıçrayışların tərəfındə olur.

Tarixi  təcrübə  şəhadət  verir  ki,  hətta  ən 

qabaqcıl  ideologiyaya  da  elmi  ehkam,  sosial 

həyatın  bütün  hallanna təsir edə bilən  yararlı 

hadisə qismində baxıla bilməz.  İdeologiyamn 

tarixi  anlayış  olduğunu  ideoloqlar yaxşı  dərk 

edirbr.  Tarixdən  məlumdur  ki,  ideologiya 

tədricən cəmiyyətdə təşəkkül tapır,  formaları, 

cəmiyyətb  birlikdə  inkişaf edir  və  zənginlə- 

şir.  Buna görə də hətta ən zəngin elmi ideolo­

giyaya,  həqiqətə  aparan  yolda,  yalnız  addım 

kimi baxmaq lazımdır.  Bunu yaşadığmız tarix 

də inandıncı şəkildə təsdiq edir.

Ancaq  ictimai  prosesbr  dünyasında  baş 

verənbri  elmi  cəhətdən  əks  etdirən  ideologi­

yamn  təqdirəlayiq  olmasmın  təsdiqi  qanuna- 

uyğundursa,  bunu  eyni  dərəcədə  siyasətə  də 

aid etmək olar və adətən,  edilir.

B eb mülahizə yürüdülür ki,  siyasət müm- 

kün  olanın  mədəniyyətidir.  Lakin  bu  heç  də 

b eb   deyil.  Bir cür siyasət və  tamamib başqa 

cür siyasət var.  Bu da,  fıkrimizcə,  siyasətçib- 

rin  təsnifatı  ib   bağlıdır.  Məhz  siyasətçibrin 

dairəsi siyasəti sosial hadisə kimi dəyərbndir- 

məyə  bir  növ  imkan  verir.  Yəni  siyasətin 

təzahür formalannı, ilk növbədə, onun daşıyı- 

cıları nümayiş etdirir,  sonra isə dünya miqya- 

sında baş verənbr dövlətbrin, siyasi liderbrin 

və yeridibn siyasətin nəticəsi kimi qiymətbn- 

dirilir. Yalnız siyasətçibrin təsnifatı nəticəsin- 

də  onun  istiqamətbrini  görmək  və  nə  ib  

nəticələnə biləcəyini təxmini müəyyən etmək 

olar. B eblikb, aşağıdakı siyasətçiləri fərqbn- 

dirmək olar:



1)  peşəkar  siyasətçilər  (hazırda  dünya 

miqyasında bunlann sayı azdır);

2)  həvəskar  siyasətçilər  (bunların  sayı 

həmişə qeyri-sabit olub);

3)  populist  siyəsətçilər  (sayları  istənilən 

qədərdir).

Keçmiş  və  ən  yeni  tarix  şəhadət  verir  ki, 

məhz  mümkün  olma  mədəniyyəti  vasitəsilə 

hakimiyyət  qüwələri  cəmiyyətin  tərəqqisinə 

və  insanların  mənafebrinə  cavab  verməyən 

antihumanist, yalan və bayağı siyasəti müncər 

etməyə qadirdir. Populist siyasətçilərin böyük 

əksəriyyəti  ancaq  bu  yönümdə  fəaliyyət 

göstərir,  deklorativ  məzmunlu  çıxışlan  ilə 

beyinbri dumanlandırmağa cəhdbr edirbr.

Siyasətə  hansı  mövqedən  yanaşmağı 

dəqiqləşdirə  bilməyənbr,  öz  ixtisasından  və 

ya  peşəsindən  uzaqlaşaraq  siyasətə  mümkün 

olanın  mədəniyyəti  kimi  baxıb-baxmamaqda 

tərəddüd  edənlər  və  verdikbri 

siyasi 


proqnozlarla bəzən qürrələnənlər isə həvəskar


Q A N U N   12  (266),  2016

siyasətçilərdir.  Mən  bir hüquqşünas-tədqiqat- 

çı  kimi,  siyasətə  həvəs  göstərən  hüquqşünas- 

ların  və  həkimlərin  bu  həvəsə  düşməsinə 

təəssüflənirəm.  Hər  iki  peşənin  sahibi  -  hü- 

quqşünas  da,  həkim  də  insan  taleyinə  cavab- 

dehdir.  Məsələn,  hüquqşünas  (fərz  edək 

hakim) məgər bilmir ki, onun çıxartdığı qanu- 

ni  və  əsaslandınlmış  hökm  bir  fərdə  deyil, 

bütün  cəmiyyətə  qazandırılan  bəraətdir? 

Məgər  o,  bilmir ki,  hakimin  vicdanlı  və  əda- 

lətli  peşə  fəaliyyəti  эп  yaxşı  siyasət,  özü  də 

siyasətlər-siyasətidir?  Нэг bir peşəkar hüquq- 

şünas  bilməlidir  ki,  onun  əməli  fəaliyyəti 

hüquqi  siyasətin  ayrılmaz  elementi,  hüquq 

siyasəti  isə  dövbt  siyasətinin  ayrılmaz tərkib 

hissəsidir.  Məgər  peşəkar,  öz  işinin  mahir 

icraçısı  olan  hüquqşünasa  bundan  artıq 

siyasət meydanı  lazımdır.

Bunu  eynib  həkimə  də  aid  etmək  olar. 

Cəmiyyətin  bir  üzvünə  şəfa  vermək,  onu 

sağaltmaq və cəmiyyətə  qaytarmaq bütövlük- 

də  cəmiyyətin  sağlamlığı  keşiyində  durmaq 

deməkdir. Bundan şərəfli hansı peşə ola bibr?

Şərəfli, prinsipial və ictimai inkişaf qanun- 

lanna  uyğun  olan  siyasətə  ancaq  mümkün 

olanın  mədəniyyəti  kimi  baxmaq  olmaz. 

Məhz  yalnız  peşəkar  siyasətçilər  beb  düşü- 

nür.  Ona  görə  də  göstərilən  düstur  böyük 

olmayan,  lakin  prinsipial  dəqiqləşdirməyə 

möhtacdır.  Bununla  əlaqədar  aşağıdakıları 

qeyd etmək olar:



1) siyasət elm  və mümkün olanın mədəniy- 

yətidir;

2)  «siyasət çirkin  işdir»  tezisini irəli sürən 

və  bunu  israrla  təsdiq  edənlərlə  razılaşmaq 

olmaz;

3) siyasət sosial həyatın mühiim sahələrin- 

dən biridir;

4) siyasətin  necə olması peşəkar siyasətçi- 

lər kateqoriyasından asılıdır.

Düzgün  siyasət  elmə  (çünki  artıq  qeyd 

edildiyi  kimi,  siyasət  özü  elmdir)  arxalanma-

lıdır.  B eb  siyasət  isə  ciddi,  müəyyən prinsip- 

brin  mövcudluğunu  tələb  edir.  Həmin  prin- 

siplərə aşağıdakıları  aid etmək olar:



1)  siyasətin  cəmiyyətin  obyektiv  tələbatla- 

rına,  onun  inkişafının  real  imkanlarına  uy- 

ğunluğu;

2) tarixin hər bir konkret kəsiyində başlıca 

və həlledici vəzifələrin görüntüsü;

3)  ictimai  mənafelərirı  hökmran  qrupların 

və  ayrı-ayrı  şəxsiyyətlərin  mənafeləri  üzərin- 

də  üstürılüyü;

4) insanın əsl hiiquq və azadlıqlarının mü- 

dafiəsi və  bu müdafıənin bütün  vasitələrlə  ta­

rn in olunması;

5) həm  daxili,  həm  də xarici siyasətdə bey- 

nəlxalq amilin diizgün qiymətləndirilməsi.

Əlbəttə,  elmi  prinsipbr  daxili  və  xarici 

siyasətin  tam  görünməsini  və  onun  realizəsi- 

nin  bütün  incəliklərini  təmin  edə  bilməzlər. 

Elmi  prinsipb  bu  siyasətin  yalnız  siyasət 

(siyasi  mədəniyyət)  mədəniyyəti  ib   tamam- 

lanmalı  olan əsaslarım  yarada,  onun  fəaliyyə- 

tində  mövcud  dövrün  spesifıklikbrini  nəzərə 

ala bibrlər.

Sosial  səviyyədən  sinfı  inkişafa,  digər 

qruplarm (özündə subyektin) siyasi səviyyəsi- 

пэ  (özü  iiçiin  subyektin),  yəni  tarixi  fəaliyyət 

subyektinin  səviyyəsinə  keçid,  hər  şeydən 

əvvəl, müstəqil  siyasi şüurun işbnib hazırlan- 

ması ib  bağlıdır.  Şüur isə maddi olanın əksinə 

olaraq,  ideal  olandan  savayı  başqa  bir  şey 

deyildir.  Alman  mütəfəkkiri  F.Engels  deyirdi 

ki,  bütün  ideyalar təcrübədən  götürülmüşdür, 

onlar  düzgün  və  ya  təhrif  edilmiş  olmaqla, 

gerçəkliyi  əks  etdirirbr.  Bu  о  deməkdir  ki, 

subyektin  öz  şəxsi  siyasətini  həyata  keçirə 

biləcək səviyyəyə  qalxması  onun cəmiyyətdə 

öz yerini,  öz həqiqi vəzifələrini və məqsədlə- 

rini  elmi  cəhətdən  düzgün  dərk  etməsi  ib  

bağlıdır.



Q A N U N   12  ( 266) ,  2016

Beləliklə,  siyasətin  elm b  qarşılıqlı  əlaqəsi 

ideologiya  vasitəsilə  həyata  keçirilir.  Məhz 

ideologiya  siyasətin  mühüm  cəhətlərini 

müəyyən  edir.  Deməli,  ancaq  elmi  ideologi- 

yaya  arxalanan  siyasət  düzgün  siyasət  hesab 

oluna  bilər.  ideologiyanm  elmə  arxalanması 

nəticəsidir ki,  siyasət  həmin  elmi  müddəalar- 

dan  bəhrələnir.  Məhz  bu  nöqteyi-nəzərdən, 

siyasət ona görə düzgün  siyasət kimi qiymət- 

ləndirilir ki,  o,  təməlli  ideologiyanm sütunla- 

nna söykənir.

Siyasətlə ideologiyanm birliyi və qarşılıqlı 

əlaqəsi  ondan  ibarətdir  ki,  siyasət  öz  ideal 

formasında,  siyasi  şüur  qismində  özü  də 

ideologiyanm növbrindən  biridir.  Maddi  for- 

mada isə o, siyasi fəaliyyət sahəsində gerçək- 

liyin ideoloji cəhətdən dərk edilməsi nəticələ- 

rini  və  bu  əsasda  praktiki  qərarların  qəbul 

olunmasını əks etdirir. Burada yalnız siyasətin 

ideologiyanm ziddinə getməsi istisnalıq təşkil 

edə bibr.

Siyasətin  öz  ideal  formasında,  bir  qayda 

olaraq, cəmiyyətin müxtəlif qruplarmm siyasi 

şüuru  qismində  çıxış  etdiyinə  görə  o, 

ideologiyasızlaşdınla və  sosialsızlaşdınla bil- 

məz.  Siyasətin  bu  xüsusiyyətinin  möhkəm- 

bndirilməsinə  onun  maddi  elementləri,  hər 

şeydən  əwəl,  bu  və  ya  digər  sosial  qruplarm 

mənafeləri naminə siyasət yeridən, bu qrupla- 

ra  müvafıq  ideologiyanı  tətbiq  edən  siyasi 

partiyalar xidmət edirbr.

Lakin  siyasətin  ideologiya  ib   birliyi 

m ütbq  deyildir.  Bu  anlayışlardan  («siyasət» 

anlayışı,  «ideologiya»  anlayışı)  hər  biri  öz 

xüsusiyyətinə  və  funksiyasına  malikdir. 

Məsəbn,  əgər  ideologiya  ideyaların  məcmu- 

sundan  ibarətdirsə,  siyasət  bütövlükdə  buna 

müncər  edib  bilməz.  Siyasət  isə  öz  anlayı- 

şında praktiki  fəaliyyəti  də  ehtiva  edir.  O,  bir 

elm  olmaq  etibarib  nəzəri  müddəalara

arxalanır və e b  bunun da əsasında  əldə etdiyi 

elmi prinsipbri  praktikada gerçəkbşdirir.

Axtıq  qeyd  edildiyi  kimi,  hüquq  da  öz 

tarixi  vəziyyətinə görə sosial hadisədir.  Onun 

meydana  gəlməsi  ib   bağlı  ayn-ayrı  ideyalar, 

fıkir  və  düşüncəbr  müxtəlif  xalqlarm  və 

dövbtbrin  elm  xadimbrinin,  alimlərin  (fılo- 

sofların,  sosioloqların,  hüquqşünasların, 

qanunşünasların)  insanlarm cəmiyyətdə  məc- 

buri, formal-müəyyən davranış qaydaları haq- 

qında  uzun  sürən  elmi  axtarışlarmın  nəticə- 

sidir.  Hüquq  özünün  bugünkü  mahiyyətini 

onun tədqiqinə sərf edilmiş bilikbr sayəsində 

əldə  etmişdir.  Buna  görə də  hüququn  elmdən 

asılı  olması  haqqında  danışmaq  mümkündür. 

Lakin  bu  asılılıq  onun  təfsirçilərinin  ideoloji 

görüşbri  vasitəsilə  ifadə  olunmuşdur.  Əgər 

söhbət  hüquqi  təlim,  yaxud  hökmran  ideolo­

giya haqqında gedirsə və əgər bu, konstitusiya 

hüququna aiddirsə, deməli, hüquq cəmiyyətdə 

fəaliyyət göstərir.

Hüququn  elmi  əsası  həm  ideoloji,  həm  də 

siyasi  təsirdən  asılı  vəziyyətdədir.  Təbii 

olaraq,  cəmiyyətin  həqiqi  maraqlarına  cavab 

verən hüququn təsbiti  yalmz hüquq  normala- 

rının öz məzmununda ehtiva olunan əxlaqilik- 

də  və  humanizimdə,  ilk  növbədə  isə  qanun- 

lannın  ədabtli  olması  ib   seçibn  dövlətdə  və 

onun konstitusiyasında mümkün ola bibr.

Elm,  ideologiya,  siyasət  və  hüququn 

qarşılıqlı  əlaqəsi  öz  yüksək  nəticələri  ib  

seçibn  diqqətəlayiq  haldır.  Elmin,  ideologi­

yanm,  siyasətin  və  hüququn,  habeb  onların 

qarşılıqlı  əlaqəsinin  öyrənilməsi  təkcə  nəzəri 

deyil,  həm  də  praktiki  cəhətdən  əhəmiyyətli- 

dir.  Onlarm  eyni  səviyyədə  və  six  qarşılıqlı 

vəhdətdə  nəzərdən  keçirilməsi  müəyyən 

ardıcıllığı  və  bu  ardıcıllığa  əməl  olunmasını 

təbb  edir.  B eb  ki,  ilk  növbədə,  elm  öyrə- 

nilməli, sonra isə ideologiya, siyasət və hüquq 

nəzərdən  keçirilməlidir.  Bu  zaman  həmişə 

elmə üstünlük venlməlidir.



Q A N U N   12  ( 266) ,  2016

Sosial tərəqqinin mənafelərinə cavab verən 

ideologiya,  siyasət  və  hüquq  ancaq  elm 

əsasmda  işlənib  hazırlana  və  gerçəkləşdirilə 

bilər.  Bu zaman ictimai elmlər inkişafın  idrak 

qanunlannın  bütün  subyektiv,  yalan  və  təhrif 

edilmiş  amillərindən  təmizlənməli,  habelə 

elmdə  həqiqətləri  saxtalaşdıran  mənəviyyat- 

sız  siyasətçilərin  canfəşanlığına  yer olmama- 

lıdır.


Belə  vəzifənin  yerinə  yetirilməsi  prose- 

sində  digər  hüquq  elmbri  ilə  müqayisədə 

yükün  ağırlığı,  şübhəsiz  ki,  siyasi  və  hüquqi 

təlimlər  tarixinin  üzərinə  düşür.  Bu  da 

təsadüfü deyil, çünki  siyasi və hüquqi təlimlər 

tarixi  ictimai  şüurun  müvafiq  formasımn 

inkişaf prosesi ilə six bağlıdır.

Müxtəlif  dövrlərin  siyasi  və  hüquqi 

təlimlərinin  əlaqəsi  artıq  əvvəlki  dövrlərin 

siyasi-hüquqi  ideologiyasınm  nəzəri  təsəv- 

vürlər  ehtiyatının  ideoloqlar  tərəfindən 

yaradılmış təsiri  ib   şərtləşir.  Bunlara Bir  sıra 

tarixçibr  həlledici  əhəmiyyət  vermişbr. 

Əlbəttə  ki,  bu  zaman  bütün  tarixi  dövrbrin 

siyasi  və  hüquqi  fıkir  tarixinin  nailiyyətləri 

nəzərdə tutulur.

Real  siyasi  və hüquqi  təlimlər  tarixi  -  bu, 

ideyaların növbələşdirilməsi, onlann müxtəlif 

üsul və fəndlər vasitəsilə yenidən canlandırıl- 

ması  deyil,  dövbt  və  hüquq  nəzəriyyəsinin 

tarixin  müəyyən  inkişaf pilblərində  dəyişən 

anlayış  və  terminin,  eləcə  də  müxtəlif 

sinifbrin  maraq  və  ideallarmın  dəyişkən 

mahiyyətinin əks etdirilməsindən ibarətdir.

Siyasi-hüquqi  ideallar  sosial  qruplarm 

ideallarınm maraqlarım, onlarm məqsədbrini, 

səylərini  və  dövlət,  siyasət,  hüquqla  bağlı 

üm idbrini  ifadə  edirbr.  İdeallar  əsasında 

mövcud dövbt-hüquqi reallıq qiymətləndirilir 

və  onun  qorunması,  yaxud  yenidən  toşkili 

yolları  və  üsulları  haqqmda  təsəvvürbr 

təşəkkül  tapir,  ideallar  siyasi  fəallığm  və 

sosial  birlikbrin  (sinifbrin,  təbəqələrin,

partiyaların,  xalqlarm,  m ilb tb rin   və  s.) 

mütəşəkkilliyinin stimuludur.

İdealların  və  tarixi  gerçəklikbrin  bir-biri 

ib   qarşılıqlı  əlaqəsinə  görə  siyasi-hüquqi 

təlimbr aşağıdakı  istiqamətbrə bölünür:



1)  miirtəce  mahiyyətli  (əvvəlki,  köhnə 

qaydaların  bərpasına  çağıraıı  siyasi-hüquqi 

təlimlər;

2) nıühafizəkar (mövcud dövlət və hüququn 

qorunub  saxlanması  və  möhkəmləndirilməsi- 

nə yönələn) siyasi-hüquqi təlimlər;

3) nıütərəqqi,  qabaqcıl məzmurılu  (yenilik- 

lərə və dəyişikliklərə çağırarı,  müsbət qiymət- 

ləndirilməsi  tədqiqatçının  dünyagörüşünə 

uyğun olatı) siyasi-hüquqi təlimlər.

İdealm tərkib  hissəsini  ona nail  olunması- 

nın  müddətləri  və  üsullan  haqqında  ehtimal 

təşkil  edir.  Bu  əsasa  uyğun  olaraq  aşağıdakı 

siyasi-hüquqi təlimlər fərqləndirilir:

1) radikal (dövlətin və hüququn intensiv və 

hərtərəfli surətdə yenidən  qurulmasına  çağı- 

ran) siyasi-hüquqi təlimlər;

2)  mötədil  (hər  şeyi  və  dərhal  yerıidən 

təşkil etmək vəzifəsini məqbul hesab etməyən) 

siyasi-hüquqi təlimlər;

3) reformist (cəmiyyətin dövlət hakimiyyəti 

tərəfındən  aparılan  islahatların  köməyi  ilə 

dəyişdirilməsinin  zəruriliyini  əsaslandırarı) 

siyasi-hiiquqi təlimlər.

Siyasi  və  hüquqi  təlimlər  tarixi  özünün 

bütün  inkişaf  mərhələlərində  həqiqətən  də 

dövbt,  hüquq,  siyasət  və  qanun  haqqında 

biliklərin  artması  ib   bağlı  olmuşdur.  Lakin 

əgər  siyasi  və  hüquqi  təlim br  tarixi 

«bilikbrin  qalaqlanması  və  translyasiyasının 

kumulyativ  prosesi»  kimi  təsəvvür  edilərsə, 

tam  bir  sıra  dövrbr  ərzində  milyonlarla 

ınsanın beynində kök salmış illüziyalı, utopik 

doktrina  və  konsepsiyalarm,  nəzəriyyə  və 

təlimlərın  onda  hansı  yeri  tutduğunu,  beb 

doktrina  və  nəzəriyyəbrə  məhz  hansı  rolun 

məxsus  olduğunu  müəyyən  etmək  mümkün




Q A N U N   12  (266),  2 016

olmayacaq.  Məsələnin  mahiyyəti  ondan 

ibarətdir  ki,  istənilən  siyasi-hüquqi  doktrina- 

nm,  konsepsiyanın  proqram  müddəalarının 

gerçəkləşdirilməsi  gələcəkdə  nəzərdə  tutulan 

ideallan  əks  etdirirlər.  Söhbətin  hətta  indinin 

qorunub saxlanması və ya keçmişin canlandı- 

nlması  haqqında  getdiyi  halda  belə,  illüziya- 

laşdırılmış  ideallann  yerini  və  rolunu  müəy- 

yən  etmək  çətinlik  törədir.  Gələcək  isə  elmi 

tədqiqatlarm  predmeti  deyil,  çünki  o,  hələ 

mövcud deyil.

Ona  görə  də  hər  bir  ideologiya  kimi, 

siyasi-hüquqi  ideologiya  da  qnoseologiyamn 

anlayışlarında  (həqiqi  -  qeyri-həqiqı)  deyil, 

sosiologiyanın  anlayışlannda  (sosial  qrupla- 

rın  və  siniflərin  özünü  dərketməsi)  müəyyən 

edilir.  Siyasi-hüquqi  doktrinalara  həqiqiliyin 

meyarları  deyil,  bu  və  ya  digər  sosial  qrup- 

lann və  ya  siniflərin maraqlannı  ifadə  etmək 

qabiliyyəti tətbiq olunur. Təbii  elmlərin tarixi 

ilə  analogiyaya  əsaslanan  biliklərin  tarixi 

kimi, siyasi və hüquqi təlimlər tarixi haqqında 

təsəwürlər  siyasi-hüquqi  ideologiyanm  real 

tarixində təsdiq  edilmir.

İstənilən ictimai elm kimi, siyasi və hüquqi 

təlimlər  tarixi  də  müasir  tarixi  və  siyasi- 

hüquqi  şüurdan,  ictimai  inkişafm əsas  ənənə- 

lərindən  və  müasir  dövrün  problemlərindən 

ayrılmazdır.  Vətəndaş  cəmiyyətinin  ideal- 

lannm  və  siyasi-hüquqi  təlimlərin  qiymət- 

ləndirilməsi  meyarları  nöqteyi-nəzərindən 

onun məzmununu siyasi-hüquqi doktrinalann 

artmaqda  olan  humanist  başlanğıcları,  bu 

doktrinalarm  ədalət,  azadlıq,  ümumi  rifah  və 

ümumbəşəri  əxlaqın  digər  elementar  norma- 

lan  haqqında  ideyalarmın  əhəmiyyətli  hissə- 

sinin əsaslandırılması təşkil  edir.

İmtiyazlı azlığm maraqlarını  ifadə edən bir 

sıra  siyasi-hüquqı  doktrinalarda  yuxarıda 

xatırladılan  ideyalar  kobud  surətdə  deforma- 

siyaya uğradılmış,  terminoloji  cəhətdən xalq- 

ların böyük əksəriyyətinin sosial-siyasi reallı-

ğı  üçün  amansızlığa  və  ədalətsizliyə  haqq 

qazandırılmasma,  qeyri-insani  rəftar  və  sərt- 

likbrin  möhkəmbndirilməsinə  yönəbn  ba- 

xışlar  sisteminə  daxil  edilmişdir.  B eb  defor- 

masiyanın mümkünlüyü abstraktlıqdan, özba- 

şma  məzmunla zənginbşdirilmiş  anlayışlarm 

həddən  artıq  ümumi  olmasından  asılı  vəziy- 

yətə  salınmışdır.  Siyasi-hüquqi  doktrinada 

söhbətin  həqiqətən  də  ümumbəşərı  ideallar 

haqqmda  getdiyini,  yaxud  həmin  doktrinada 

yalmz  sırf  formal  cəhətdən  istifadə  olunan 

terminbrin  olduğımu  müəyyən  etmək  üçün 

bu  anlayışlann  konkretbşdirilməsi  zəruridir. 

B eb  doktrinalarda  ehtiva  olunan  normalann 

dövbt  və  hüququn  spesifıkliyinə  aid  olub- 

olmamasınm yoxlanması vəzifəsi məhz siyasi 

və hüquqi təlimbr tarixinin üzərinə düşür.

Ümumbəşəri  dəyərlər  hüquq  haqqmda  о 

təlimlərdə  ifadə  edilmişdir  ki,  onlar  özündə 

insanlarm qanun qarşısında bərabərliyi,  insan 

hüquq  və  azadhqları  haqqında  ideyaları 

ehtiva  edir,  bu  ideyalann hər birinin məzmu- 

nu konkret  surətdə  kifayət qədər ətraflı  aşkar 

olunur  və  onların  təminatlannm  zəruriliyi 

əsaslandmlır.  Hüquqa  təkcə  fərdlərin  deyil, 

dövbtin  özünün  də  tabe  olması  zəruriliyi 

haqqmda fıkir də bu ideyalarla six bağlıdır.

Ümumbəşəri  dəyərlərin  dövbt  haqqında 

təlimbrdə təcəssüm olunması daha çox siyasi 

özgəninkiləşdirmənin  aradan  qaldırılması 

problemi  ib  bağlıdır.

Bəşəri  fəaliyyət  nəticəsində  yaranmış 

dövbtin  cəmiyyətdən  və  onun  üzərində 

hökmranlıq edən sosial qrupdan asılı vəziyyə- 

tə salınması prosesi siyasi özgəninkiləşdirmə 

adlanır.  İnsanlarııı  xüsusi  sinfı,  idarəetmə  ib  

məşğul  və  hakimiyyət  səlahiyyətlərinə  malik 

olan  dövbt  cəmiyyətin  heç  bir  qüvvə  və  ya 

təbəqəsinin  inhisarında  olmayan  əlahiddə 

siyasi  təşkilatıdır.  Ümumməcburi  qərarları 

qəbul etmək hüququna yalnız dövbt malikdir. 

Lakin bununla beb, dövbt cəmiyyət üzərində



Q A N U N   12  ( 266) ,  2016

şəriksiz  hökmranlıq  iddiasında  olmamalıdır. 

Dövlət  tarixən  buna  çox  cəhdlər etmiş  və  bir 

sıra  məqamlarda  müvəffəqiyyətə  nail  də 

olmuşdur.  Bu,  xüsusən  də  ali,  yüksək  dövlət 

vəzifələrinin böyük  hissəsinin  imtiyazlı  təbə- 

qələrin  tutduğu  cəmiyyətlərdə  müşahidə 

edilmişdir.  Cəmiyyət  üzərində  hökmranlığı 

XX  yüzilliyin  totalitar  dövlətləri  də  bərqərar 

etmişdilər. Məhz b eb  döv b tb r həqiqi azadlıq 

və  bərabərliyi  dağıtmışdılar.  Həmin  dövbtbr 

partiya-dövbt  məmurları  üçün  güzəşt  və 

imtiyazlar  sistemini  təsis  edən  siyasi  təşkilat 

kimi  qiymətləndirilmişdir.

Bebliklə,  siyasi  özgəninkiləşdirmə  dövb- 

tin bilavasitə özünü iqtisadi və siyasi cəhətdən 

hökmran  sinif-təbəqəyə çevirənədək  müxtəlif 

forma və dərəcələrə malik olur.

Siyasi  özgəninkiləşdirmə  fenomeni  artıq 

tarixin  erkən  dövrlərində  cəmiyyətin  ideoloji 

və real olaraq, bu özgəninkiləşdirməni aradan 

qaldırmaq 

səyini 

doğurmuşdur. 



Əgər 

cəmiyyətin  müdafıəsi  -   bu,  dövbtin  daimi 

qayğısıdırsa,  cəmiyyət  də,  öz  növbəsində, 

dövbti  həddən  artıq  müstəqillikdən  azad 

etməyə  və  özünü  bu  müstəqillikdən  müdafiə 

etməyə  cəhd  göstərmişdir.  Bu  cəhd  vətəndaş 

cəmiyyəti,  hüququn  və  qanunun  qarşılıqlı 

əlaqəsinin  möhkəmləndiyi  cəmiyyətdir.  Bu, 

hüququn (qanunun) aliliyinin bərqərar olduğu 

cəmiyyətdir.

Vəziyyət  hətta  e b   bir  dərəcəyə  gəlib 

çıxmışdır ki, bəzi sivil cəmiyyətlərdə dövbtin

ölgünləşməsi  ideyası  siyasi  özgəninkiləşdir- 

mə  əleyhinə  çıxışlarda  ən  ardıcıl  etirazlar 

səviyyəsinə  qalxmışdır.  Əsası  hələ  XVIII 

yüzillikdə  qoyulmuş  siyasi  hakimiyyətin 

ictimai  özünüidarəetmə  ib   əvəz  edilməsi 

haqqında  ideya  XXI  yüzilliyin  astanasmda 

xeyli  aktual  səsbnmişdir.  Siyasi  hakimiyyət- 

siz  və  tabeliksiz  cəmiyyət  ideyası  siyasi  və 

hüquqi təlimbr tarixinin demək olar ki, bütün 

mərhəblərində  həmişə  dilə  gətirilmişdir. 

Onun  müasir  modifikasiyası  anarxizmdir/ 

Dövbtsiz  cəmiyyət  ideyası  anarxizm  siyasi- 

hüquqi  cərəyanımn kredosuna çevrilmişdir.

Siyasi və hüquqi  təlimlər tarixində zaman- 

ların  real  əlaqəsi  daha  çox  siyasi-hüquqi 

doktrinalarda  humanist  başlanğıcların  əhə- 

miyyətinin  artmasına  əsaslamr.  Bütün  tarixi 

dövrlərdə  siyasi-hüquqi  fıkrin  inkişafmı 

şərtləşdirən  ideoloji  mübarizə  bir-birinə  zidd 

olan 


aşağıdakı 

iki 


istiqaməti 

həyata 


keçirmişdir və indi də həyata keçirməkdədir:

1)  siyasi  özgəninkiləşdinnənin  əbədiləş- 

dirilməsinə  cəhd göstərən  istiqamət;

2)  siyasi  özgəninkiləşdirməni  aradan 

qaldırmağa  səy  göstərən  istiqamət.  Nəzərə 

almaq  lazımdır  ki,  əsasən,  mütərəqqi 

siniflərin  və  sosial  qrupların  siyasi-hüquqi 

ideologiyasma  dövbtin  xalqa  tabe  olması 

ideyası,  insan  hüquqlarınm  təmin  olunması 

təbbi,  dövlət  hakimiyyətinin  qanuna  tabe 

olması, şəxsiyyətin və cəmiyyətin özbaşmalıq 

və  qanunsuzluqdan  müdafiə  edilməsi  təbbı 

xasdır.

İstifadə  cdilmiş  mənbələr:

1.  Борисов Л.П.  История  политических  и  правовых учений.  М.,  2000

2.  Лейст О.Э.  История политических  и  правовых учений.  М.,  2004

3. Луковская Д.И.  Политические  и  правовые учения:  историко-теоретический  аспект.  Л.:  ЛГУ,  1985.

4.  Омельченко О.А.  История  политических  и правовых учений.  М.,  2010

5.  Рзаев  А.К.  Политические и правовые исследования.  Баку,  1997.



Q A N U N   12  ( 266) ,  2016

Гулиев Агшин  Исабала оглу

ВЗАИМОСВЯЗЬ ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК,

ИДЕОЛОГИИ, ПОЛИТИКИ  И  ПРАВА 

(В  контексте политико-правовой  мысли)

Р Е З Ю М Е

Специфическая особенность науки заключается в том, что она направлена на объектив­

ное, правильное изучение действительности.  Главной задачей  науки всегда было овладе­

ние тайнами природы  и  общества,  познание  законов  из развития  и  накопления знаний  о 

них,  содействующих приближению к истине.  Единство и взаимосвязь  науки, идеологии, 

политики и права состоит в том, что политика, в своей идеальной форме, в качестве поли­

тического и  правового  сознания, является одной  из разновидностей идеологии,  а в мате­

риальной  форме,  в  сфере  политической деятельности  она отражает результат  идеологи­

ческого осмысления действительности.

Guliyev Agshin  Isabala

INTERRELATION  OF SOCIAL STUDIES, IDEOLOGIES, POLITICS AND LAW 

(N THE  CONTEXT OF POLITICAL-LEGAL THOUGHT)

SUMMARY

Specific feature of a science consists of the fact that it aims at objective, correct study of real­

ity.  The major task of science  always was mastering the secrets  of the nature and society, cog­

nition  of  laws  through  development  andaccumulation  of knowledge  about  them  promoting 

approach to truth. The unity and interrelation of science, ideology, politics and law consists that 

the politics  in  its  ideal  form,  as political  and  legal  consciousness  is  one of the  versions  of ide­

ologies,  and  in  the  material  form,  sphere  of political  activity  it  reflects  result  of ideological 

comprehension of the reality.



Rəyçi:  h.ü.e.d., dos.  Ə.İ.  Hüseynov 

Təqdim edən:  h.ü.e.d., prof. H.S. Qurbanov 

Daxil olma tarixi:  08.10.2016 

Təkrar işlənmə tarixi:  göndərilməyib 

Çapa imzalanma tarixi:  02.12.2016

О

Yüklə 338,09 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə