D Ö V L Ə T V Ə H Ü Q U Q
QANUN 12 (266), 2016
Quliyev Aqşin İsabala oğlu,
hüquq üzrə fəlsəfə doktoru
UOT 34: 340.13
İCTİMAİ ELMLƏR, İDEOLOGİYA,
StYASƏT VƏ HÜQUQUN
QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ
(SİYASİ-HÜQUQİ FİKİR
KONTEKSTİNDƏ)
Açar sözlər: ictimai elmlər, ideologiya,
siyasət, hüquq, siyasi-hüquqi dəyərlər.
Ключевые слова: общественные науки,
идеология, политика, право, политико
правовые ценности.
Keywords: social studies, ideology, policy,
law, political-legal values.
H
üquqşünaslıq
tarixən
sahəvi
hüquq elmlərinin öyrənmə və
tədqiqat predmeti cəhətdən bir-
birinə yaxınlığı sayəsində formalaşmış və
inkişaf etmişdir. Məsələn, konstitusiya hüqu-
qu və inzibati hüquq, cinayət hüququ və kri-
minologiya, cinayət prosesi və kriminalistika
kirni hüquq elmlərinin həmişə bir-birinə
qarşılıqlı təsiri olmuşdur. Qeyd edilən hüquq
elmbrinin ayrı-ayrı institutlarında bir-biri ilə
daim six qarşılıqlı əlaqəsi olmuşdur. Bu
nöqteyi-nəzərdən siyasi və hüquqi təlimlər
tarixi də istisnalıq təşkil etmir. Bu müstəqil
hüquq elmi, ilk növbədə, dövlət və hüquq
nəzəriyyəsi, ümumi hüquq nəzəriyyəsi, dövlət
və hüquq tarixi ilə qarşılıqlı əlaqədə mövcud
olmuş və xüsusən də dövlət və hüquq
nəzəriyyəsinin elmi müddəalarından daim
bəhrələnmişdir. Lakin siyasi və hüquqi
təlimlər tarixi həm dövlət və hüquq nəzəriy-
yəsinin, həm də dövlət və hüquq tarixinin öy-
rənmə və tədqiqat predmeti xaricində olan
fenomenal sosial hadisələrlə bilavasitə bağlı
olmuşdur.
Artıq bundan əvvəlki tədqiqatımızda biz
ictimai elmlərin, ideologiyanın, siyasətin və
hüququn qarşılıqlı əlaqəsi elementlərini
nəzərdən keçirmişik. Məsələn, qeyd edildi ki,
ancaq elmə arxalanan ideologiya və siyasət
ümumən qəbul olunan və özü də diqqətəlayiq
sosial hadisələrdir. Elm də, öz növbəsində,
ancaq fıkirlər, elmi düşüncəbr mübarizəsində
uğurla inkişaf edə bilər. İdeologiyanın ideya-
lar haqqında elm olduğu, siyasətin isə ideal
halda ıdeoloji formalardan biri qismində çıxış
etməsi, nəhayət, hüququn cəmiyyətdə (hər bir
dövlətdə) mövcud olan siyasi rejimlərdən
asılı olması qeyd olundu.
İctimai elmbrin, ideologiyanm, siyasətin
və hüququn qarşıhqlı əlaqəsini daha konkret
şəkildə nəzərdən keçirmək, bu prosesdə hə-
min əlaqənin qanunauyğunluğuna və ardıcıllı-
ğma xüsusi olaraq diqqət yetirməyə səy gös-
tərmək lazımdır. Bu, siyasi və hüquqi təlimlər
tarixinin başlıca elmi missiyasının nədən
ibarət olduğunu daha dərindən və ətraflı
aydınlaşdırmağa imkan verir.
Q A N U N 12 ( 266) , 2016
Elmin spesifık xüsusiyyəti ondan ibarətdir
ki, o, real gerçəkliyin obyektiv və düzgün öy-
rənilməsinə istiqamətbndirilmişdir. Elm nə
bayağılığı, пэ qeyri-dəqiqliyi, nə də subyektiv-
liyi qəbul etmir. Elm sağlam idraka, saf təfək-
kürə və təkzibedilməz düşüncəyə arxalanır.
Yalmz elmi kamillik qüdrəti bütün gizli
mətləbbrin üzərindən həqiqətləri ört-basdır
etməyə meyilli olan qara pərdələri götürməyə
qadirdir.
Təbiətin və cəmiyyətin sirlərinə malik
olmaq, onların inkişaf qanunlarım dərk
etmək, təbiət və cəmiyyətin elmi möcüzələri
haqqmda reallıqlara yaxınlaşmağa yardım
edən biliklər əldə etmək, bu işdə insan üçün
əlverişli imkanlar yaratmaq elmin həmişə
başlıca vəzifəsi olmuşdur. Elmdən fərqli ola-
raq, bəzi məqamlarda hətta elmi dünyagörüşə
sığmayan ümumbəşəri deyil, subyektiv ola
bilən sosial-siyasi maraqları əks etdirdiyinə
görə, bir sıra alimlərin dediyi kimi, ideologiya
elmi olmaya da bilər. 1973-cü ildə Vamada
fılosoflann XV Ümumdünya Konqresində
Beynəlxalq Filosoflar Federasiyasının Baş
katibi, isveçrəli fılosof A.Mersye demişdir ki,
fəlsəfə, ümumiyyətlə elm, elm isə hər hansı
müəyyən bir fəlsəfə ola bilməz.
Belə nöqteyi-nəzər XX yüzilliyin son
illərində bəzi tədqiqatçı alimlərin də mövqe-
yinə nüfuz etmişdir. Məsələn, V.İ. Suprun
«Elm və ideologiya» adlı məqaləsində yazırdı
ki, ideologiyanm utopiyadan uzaqlaşmasına
və elm altında pərdələnməyə cəhd göstərmə-
sinə baxmayaraq, onun sinfı subyektivliyi göz
qabağındadır. İdeologiyanın utopikliyinin və
sinfi müqaviləliyinin gücü ilə onun xəyali
olaraq elm kimi təsəw ür edilməsinə cəhdlər
göstərilir. B eb yanaşma ideologiyanm ehti-
raslı məzmununu mənasızlaşdırır, onu kəskin-
likdən məhrum edir və ideologiyanm ya
elmlə, ya dinb, ya ictimai şüurun ideologiya-
sızlaşdırılması ib qarışmasına aparır.
Yuxarıdakı sübutda hər bir ideologiya
utopiya qismində çıxış edir və buna görə də o,
qərəzlilikdən və kəskinlikdən məhrum edilən
elmə qarşı qoyulur. Bundan о nəticə çıxır ki,
ideologiyadan imtina etmək vaxtı artıq çat-
mışdır, çünki onda elmi heç пэ yoxdur. Lakin
bu, necə deyərlər, bizdən asılı deyil. Sosial
cəhətdən qeyri-yekcins cəmiyyətdə, müxtəlif
ictimai-siyasi
sistem brin
mövcudluğu
şəraitində ideologiya yox ola bilməz.
Əlbəttə, inkişafın obyektiv qanunlarının
ciddi müəyyən sosial qüvvəbrin maraqlan ib
əlaqədar olmadığı yerdə elmi dərketmə
(idrak) ideoloji xarakter əldə etmir. Bunu
xüsusib də dünya xalqlanna eyni cür xidmət
edən təbiət elmbri və texniki elm br sahəsin-
də müşahidə etrnək olar. Qanunların insanla-
rın maraqlarına toxunduğu yerdə isə bu
maraqlardan asılı olmayan dərketmə gözb-
mək təbii ki, mümkün deyil. B eb halda
ideologiyanm elmiliyi cəmiyyətin sosial
təbəqələrinin tərəqqipərvərliyi, mühafızəkar-
lığı və ya mürtəcelik dərəcəsi ib müəyyən
olunur. B eb təbəqəbrin arxasında, adətən,
onlarm mənafebrini qoruyan siyasi qüwələr
dayanır.
Cəmiyyətin inkişafmm obyektiv prosesb-
rini rəhbər tutan ideologiya buna uyğun
olaraq bu və ya digər sinfın, sosial qrupun
mənafebrinin xarakterini aşkar edir və elm b
six bağlılıqda, ittifaqda olur. Bu zaman hər iki
tərəf bir-birini tamamlayır. B eb ki, elm ideo
logiya üçün bu subyektbrin həqiqi mənafe-
brini tam və dərindən ifadə və müdafıə etmək
imkanmı yaradır, ideologiya isə elmdən
ictimai inkişaf qanunlarının daha düzgün və
müfəssəl öyrənilməsini təbb edir. Əgər sinfın
və ya sosial qrupun mənafeləri ictimai inkişaf
qanunları ib ziddiyyətdə olursa, onların
ileologiyası da elm b münaqişə vəziyyətində
Q A N U N 12 ( 266) , 2016
olur. Zahirən belə bir təsəw ür yaranır ki,
müəyyən sinif və ya sosial qrup, nə qədər
həqiqi olursa-olsun, elmi müddəalann deyil,
hansı istiqamətə aparmasından asılı olmaya-
raq, ideoloji prinsiplərin tərəfındə dururlar.
Bu isə əsl həqiqətlərdən uzaqlaşmaq demok-
dir. Yəni о deməkdir ki, elm sanki ideologiya-
dan asılı vəziyyətə salmmaq məcburiyyətində
qalır, onun sübuti əhəmiyyət kəsb edən və hər
şeydən əvvəl, təkzibedilməzlik qazanmış
müddəalarma laqeydlik nümayiş etdirilir.
Sadəcə olaraq nəzərə alınmır ki, elm hər
hansı sinfın və ya sosial qrupun mövqeyindən
asılı olmayaraq, ümumiyyətlə, ideologiyanın
düzgünlüyünü, yaxud yanlışlığını sübut edir.
Məhz elm öz kəşfləri ilə mürtəce, qeyri-
mütərəqqi ideyalarla mübarizədə yalnız
mütərəqqi ideologiyaya qüdrətli mənəvi silah
verir. Elm bu zaman, heç bir qərəzin və ya hər
hansı saxta mənafeyin qoruyucusu deyil,
yalnız və yalnız həqiqətlərin müdafıəçisi qis-
mində çıxış edir. Belə proseslərdə elm ayn-
ayrı sinfı qüwələrin və ya ictimai hərəkatla-
rın, yaxud öz ideologiyası ilə təsir gücünü
nümayiş etdirməyə çalışan səbatsızlann deyil,
tərəqqiyə xidmət göstərən yeniliklərin və
inkişafa doğru meylli olan intensiv xarakterli
sıçrayışların tərəfındə olur.
Tarixi təcrübə şəhadət verir ki, hətta ən
qabaqcıl ideologiyaya da elmi ehkam, sosial
həyatın bütün hallanna təsir edə bilən yararlı
hadisə qismində baxıla bilməz. İdeologiyamn
tarixi anlayış olduğunu ideoloqlar yaxşı dərk
edirbr. Tarixdən məlumdur ki, ideologiya
tədricən cəmiyyətdə təşəkkül tapır, formaları,
cəmiyyətb birlikdə inkişaf edir və zənginlə-
şir. Buna görə də hətta ən zəngin elmi ideolo
giyaya, həqiqətə aparan yolda, yalnız addım
kimi baxmaq lazımdır. Bunu yaşadığmız tarix
də inandıncı şəkildə təsdiq edir.
Ancaq ictimai prosesbr dünyasında baş
verənbri elmi cəhətdən əks etdirən ideologi
yamn təqdirəlayiq olmasmın təsdiqi qanuna-
uyğundursa, bunu eyni dərəcədə siyasətə də
aid etmək olar və adətən, edilir.
B eb mülahizə yürüdülür ki, siyasət müm-
kün olanın mədəniyyətidir. Lakin bu heç də
b eb deyil. Bir cür siyasət və tamamib başqa
cür siyasət var. Bu da, fıkrimizcə, siyasətçib-
rin təsnifatı ib bağlıdır. Məhz siyasətçibrin
dairəsi siyasəti sosial hadisə kimi dəyərbndir-
məyə bir növ imkan verir. Yəni siyasətin
təzahür formalannı, ilk növbədə, onun daşıyı-
cıları nümayiş etdirir, sonra isə dünya miqya-
sında baş verənbr dövlətbrin, siyasi liderbrin
və yeridibn siyasətin nəticəsi kimi qiymətbn-
dirilir. Yalnız siyasətçibrin təsnifatı nəticəsin-
də onun istiqamətbrini görmək və nə ib
nəticələnə biləcəyini təxmini müəyyən etmək
olar. B eblikb, aşağıdakı siyasətçiləri fərqbn-
dirmək olar:
1) peşəkar siyasətçilər (hazırda dünya
miqyasında bunlann sayı azdır);
2) həvəskar siyasətçilər (bunların sayı
həmişə qeyri-sabit olub);
3) populist siyəsətçilər (sayları istənilən
qədərdir).
Keçmiş və ən yeni tarix şəhadət verir ki,
məhz mümkün olma mədəniyyəti vasitəsilə
hakimiyyət qüwələri cəmiyyətin tərəqqisinə
və insanların mənafebrinə cavab verməyən
antihumanist, yalan və bayağı siyasəti müncər
etməyə qadirdir. Populist siyasətçilərin böyük
əksəriyyəti ancaq bu yönümdə fəaliyyət
göstərir, deklorativ məzmunlu çıxışlan ilə
beyinbri dumanlandırmağa cəhdbr edirbr.
Siyasətə hansı mövqedən yanaşmağı
dəqiqləşdirə bilməyənbr, öz ixtisasından və
ya peşəsindən uzaqlaşaraq siyasətə mümkün
olanın mədəniyyəti kimi baxıb-baxmamaqda
tərəddüd edənlər və verdikbri
siyasi
proqnozlarla bəzən qürrələnənlər isə həvəskar
Q A N U N 12 (266), 2016
siyasətçilərdir. Mən bir hüquqşünas-tədqiqat-
çı kimi, siyasətə həvəs göstərən hüquqşünas-
ların və həkimlərin bu həvəsə düşməsinə
təəssüflənirəm. Hər iki peşənin sahibi - hü-
quqşünas da, həkim də insan taleyinə cavab-
dehdir. Məsələn, hüquqşünas (fərz edək
hakim) məgər bilmir ki, onun çıxartdığı qanu-
ni və əsaslandınlmış hökm bir fərdə deyil,
bütün cəmiyyətə qazandırılan bəraətdir?
Məgər o, bilmir ki, hakimin vicdanlı və əda-
lətli peşə fəaliyyəti эп yaxşı siyasət, özü də
siyasətlər-siyasətidir? Нэг bir peşəkar hüquq-
şünas bilməlidir ki, onun əməli fəaliyyəti
hüquqi siyasətin ayrılmaz elementi, hüquq
siyasəti isə dövbt siyasətinin ayrılmaz tərkib
hissəsidir. Məgər peşəkar, öz işinin mahir
icraçısı olan hüquqşünasa bundan artıq
siyasət meydanı lazımdır.
Bunu eynib həkimə də aid etmək olar.
Cəmiyyətin bir üzvünə şəfa vermək, onu
sağaltmaq və cəmiyyətə qaytarmaq bütövlük-
də cəmiyyətin sağlamlığı keşiyində durmaq
deməkdir. Bundan şərəfli hansı peşə ola bibr?
Şərəfli, prinsipial və ictimai inkişaf qanun-
lanna uyğun olan siyasətə ancaq mümkün
olanın mədəniyyəti kimi baxmaq olmaz.
Məhz yalnız peşəkar siyasətçilər beb düşü-
nür. Ona görə də göstərilən düstur böyük
olmayan, lakin prinsipial dəqiqləşdirməyə
möhtacdır. Bununla əlaqədar aşağıdakıları
qeyd etmək olar:
1) siyasət elm və mümkün olanın mədəniy-
yətidir;
2) «siyasət çirkin işdir» tezisini irəli sürən
və bunu israrla təsdiq edənlərlə razılaşmaq
olmaz;
3) siyasət sosial həyatın mühiim sahələrin-
dən biridir;
4) siyasətin necə olması peşəkar siyasətçi-
lər kateqoriyasından asılıdır.
Düzgün siyasət elmə (çünki artıq qeyd
edildiyi kimi, siyasət özü elmdir) arxalanma-
lıdır. B eb siyasət isə ciddi, müəyyən prinsip-
brin mövcudluğunu tələb edir. Həmin prin-
siplərə aşağıdakıları aid etmək olar:
1) siyasətin cəmiyyətin obyektiv tələbatla-
rına, onun inkişafının real imkanlarına uy-
ğunluğu;
2) tarixin hər bir konkret kəsiyində başlıca
və həlledici vəzifələrin görüntüsü;
3) ictimai mənafelərirı hökmran qrupların
və ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin mənafeləri üzərin-
də üstürılüyü;
4) insanın əsl hiiquq və azadlıqlarının mü-
dafiəsi və bu müdafıənin bütün vasitələrlə ta
rn in olunması;
5) həm daxili, həm də xarici siyasətdə bey-
nəlxalq amilin diizgün qiymətləndirilməsi.
Əlbəttə, elmi prinsipbr daxili və xarici
siyasətin tam görünməsini və onun realizəsi-
nin bütün incəliklərini təmin edə bilməzlər.
Elmi prinsipb bu siyasətin yalnız siyasət
(siyasi mədəniyyət) mədəniyyəti ib tamam-
lanmalı olan əsaslarım yarada, onun fəaliyyə-
tində mövcud dövrün spesifıklikbrini nəzərə
ala bibrlər.
Sosial səviyyədən sinfı inkişafa, digər
qruplarm (özündə subyektin) siyasi səviyyəsi-
пэ (özü iiçiin subyektin), yəni tarixi fəaliyyət
subyektinin səviyyəsinə keçid, hər şeydən
əvvəl, müstəqil siyasi şüurun işbnib hazırlan-
ması ib bağlıdır. Şüur isə maddi olanın əksinə
olaraq, ideal olandan savayı başqa bir şey
deyildir. Alman mütəfəkkiri F.Engels deyirdi
ki, bütün ideyalar təcrübədən götürülmüşdür,
onlar düzgün və ya təhrif edilmiş olmaqla,
gerçəkliyi əks etdirirbr. Bu о deməkdir ki,
subyektin öz şəxsi siyasətini həyata keçirə
biləcək səviyyəyə qalxması onun cəmiyyətdə
öz yerini, öz həqiqi vəzifələrini və məqsədlə-
rini elmi cəhətdən düzgün dərk etməsi ib
bağlıdır.
Q A N U N 12 ( 266) , 2016
Beləliklə, siyasətin elm b qarşılıqlı əlaqəsi
ideologiya vasitəsilə həyata keçirilir. Məhz
ideologiya siyasətin mühüm cəhətlərini
müəyyən edir. Deməli, ancaq elmi ideologi-
yaya arxalanan siyasət düzgün siyasət hesab
oluna bilər. ideologiyanm elmə arxalanması
nəticəsidir ki, siyasət həmin elmi müddəalar-
dan bəhrələnir. Məhz bu nöqteyi-nəzərdən,
siyasət ona görə düzgün siyasət kimi qiymət-
ləndirilir ki, o, təməlli ideologiyanm sütunla-
nna söykənir.
Siyasətlə ideologiyanm birliyi və qarşılıqlı
əlaqəsi ondan ibarətdir ki, siyasət öz ideal
formasında, siyasi şüur qismində özü də
ideologiyanm növbrindən biridir. Maddi for-
mada isə o, siyasi fəaliyyət sahəsində gerçək-
liyin ideoloji cəhətdən dərk edilməsi nəticələ-
rini və bu əsasda praktiki qərarların qəbul
olunmasını əks etdirir. Burada yalnız siyasətin
ideologiyanm ziddinə getməsi istisnalıq təşkil
edə bibr.
Siyasətin öz ideal formasında, bir qayda
olaraq, cəmiyyətin müxtəlif qruplarmm siyasi
şüuru qismində çıxış etdiyinə görə o,
ideologiyasızlaşdınla və sosialsızlaşdınla bil-
məz. Siyasətin bu xüsusiyyətinin möhkəm-
bndirilməsinə onun maddi elementləri, hər
şeydən əwəl, bu və ya digər sosial qruplarm
mənafeləri naminə siyasət yeridən, bu qrupla-
ra müvafıq ideologiyanı tətbiq edən siyasi
partiyalar xidmət edirbr.
Lakin siyasətin ideologiya ib birliyi
m ütbq deyildir. Bu anlayışlardan («siyasət»
anlayışı, «ideologiya» anlayışı) hər biri öz
xüsusiyyətinə və funksiyasına malikdir.
Məsəbn, əgər ideologiya ideyaların məcmu-
sundan ibarətdirsə, siyasət bütövlükdə buna
müncər edib bilməz. Siyasət isə öz anlayı-
şında praktiki fəaliyyəti də ehtiva edir. O, bir
elm olmaq etibarib nəzəri müddəalara
arxalanır və e b bunun da əsasında əldə etdiyi
elmi prinsipbri praktikada gerçəkbşdirir.
Axtıq qeyd edildiyi kimi, hüquq da öz
tarixi vəziyyətinə görə sosial hadisədir. Onun
meydana gəlməsi ib bağlı ayn-ayrı ideyalar,
fıkir və düşüncəbr müxtəlif xalqlarm və
dövbtbrin elm xadimbrinin, alimlərin (fılo-
sofların, sosioloqların, hüquqşünasların,
qanunşünasların) insanlarm cəmiyyətdə məc-
buri, formal-müəyyən davranış qaydaları haq-
qında uzun sürən elmi axtarışlarmın nəticə-
sidir. Hüquq özünün bugünkü mahiyyətini
onun tədqiqinə sərf edilmiş bilikbr sayəsində
əldə etmişdir. Buna görə də hüququn elmdən
asılı olması haqqında danışmaq mümkündür.
Lakin bu asılılıq onun təfsirçilərinin ideoloji
görüşbri vasitəsilə ifadə olunmuşdur. Əgər
söhbət hüquqi təlim, yaxud hökmran ideolo
giya haqqında gedirsə və əgər bu, konstitusiya
hüququna aiddirsə, deməli, hüquq cəmiyyətdə
fəaliyyət göstərir.
Hüququn elmi əsası həm ideoloji, həm də
siyasi təsirdən asılı vəziyyətdədir. Təbii
olaraq, cəmiyyətin həqiqi maraqlarına cavab
verən hüququn təsbiti yalmz hüquq normala-
rının öz məzmununda ehtiva olunan əxlaqilik-
də və humanizimdə, ilk növbədə isə qanun-
lannın ədabtli olması ib seçibn dövlətdə və
onun konstitusiyasında mümkün ola bibr.
Elm, ideologiya, siyasət və hüququn
qarşılıqlı əlaqəsi öz yüksək nəticələri ib
seçibn diqqətəlayiq haldır. Elmin, ideologi
yanm, siyasətin və hüququn, habeb onların
qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsi təkcə nəzəri
deyil, həm də praktiki cəhətdən əhəmiyyətli-
dir. Onlarm eyni səviyyədə və six qarşılıqlı
vəhdətdə nəzərdən keçirilməsi müəyyən
ardıcıllığı və bu ardıcıllığa əməl olunmasını
təbb edir. B eb ki, ilk növbədə, elm öyrə-
nilməli, sonra isə ideologiya, siyasət və hüquq
nəzərdən keçirilməlidir. Bu zaman həmişə
elmə üstünlük venlməlidir.
Q A N U N 12 ( 266) , 2016
Sosial tərəqqinin mənafelərinə cavab verən
ideologiya, siyasət və hüquq ancaq elm
əsasmda işlənib hazırlana və gerçəkləşdirilə
bilər. Bu zaman ictimai elmlər inkişafın idrak
qanunlannın bütün subyektiv, yalan və təhrif
edilmiş amillərindən təmizlənməli, habelə
elmdə həqiqətləri saxtalaşdıran mənəviyyat-
sız siyasətçilərin canfəşanlığına yer olmama-
lıdır.
Belə vəzifənin yerinə yetirilməsi prose-
sində digər hüquq elmbri ilə müqayisədə
yükün ağırlığı, şübhəsiz ki, siyasi və hüquqi
təlimlər tarixinin üzərinə düşür. Bu da
təsadüfü deyil, çünki siyasi və hüquqi təlimlər
tarixi ictimai şüurun müvafiq formasımn
inkişaf prosesi ilə six bağlıdır.
Müxtəlif dövrlərin siyasi və hüquqi
təlimlərinin əlaqəsi artıq əvvəlki dövrlərin
siyasi-hüquqi ideologiyasınm nəzəri təsəv-
vürlər ehtiyatının ideoloqlar tərəfindən
yaradılmış təsiri ib şərtləşir. Bunlara Bir sıra
tarixçibr həlledici əhəmiyyət vermişbr.
Əlbəttə ki, bu zaman bütün tarixi dövrbrin
siyasi və hüquqi fıkir tarixinin nailiyyətləri
nəzərdə tutulur.
Real siyasi və hüquqi təlimlər tarixi - bu,
ideyaların növbələşdirilməsi, onlann müxtəlif
üsul və fəndlər vasitəsilə yenidən canlandırıl-
ması deyil, dövbt və hüquq nəzəriyyəsinin
tarixin müəyyən inkişaf pilblərində dəyişən
anlayış və terminin, eləcə də müxtəlif
sinifbrin maraq və ideallarmın dəyişkən
mahiyyətinin əks etdirilməsindən ibarətdir.
Siyasi-hüquqi ideallar sosial qruplarm
ideallarınm maraqlarım, onlarm məqsədbrini,
səylərini və dövlət, siyasət, hüquqla bağlı
üm idbrini ifadə edirbr. İdeallar əsasında
mövcud dövbt-hüquqi reallıq qiymətləndirilir
və onun qorunması, yaxud yenidən toşkili
yolları və üsulları haqqmda təsəvvürbr
təşəkkül tapir, ideallar siyasi fəallığm və
sosial birlikbrin (sinifbrin, təbəqələrin,
partiyaların, xalqlarm, m ilb tb rin və s.)
mütəşəkkilliyinin stimuludur.
İdealların və tarixi gerçəklikbrin bir-biri
ib qarşılıqlı əlaqəsinə görə siyasi-hüquqi
təlimbr aşağıdakı istiqamətbrə bölünür:
1) miirtəce mahiyyətli (əvvəlki, köhnə
qaydaların bərpasına çağıraıı siyasi-hüquqi
təlimlər;
2) nıühafizəkar (mövcud dövlət və hüququn
qorunub saxlanması və möhkəmləndirilməsi-
nə yönələn) siyasi-hüquqi təlimlər;
3) nıütərəqqi, qabaqcıl məzmurılu (yenilik-
lərə və dəyişikliklərə çağırarı, müsbət qiymət-
ləndirilməsi tədqiqatçının dünyagörüşünə
uyğun olatı) siyasi-hüquqi təlimlər.
İdealm tərkib hissəsini ona nail olunması-
nın müddətləri və üsullan haqqında ehtimal
təşkil edir. Bu əsasa uyğun olaraq aşağıdakı
siyasi-hüquqi təlimlər fərqləndirilir:
1) radikal (dövlətin və hüququn intensiv və
hərtərəfli surətdə yenidən qurulmasına çağı-
ran) siyasi-hüquqi təlimlər;
2) mötədil (hər şeyi və dərhal yerıidən
təşkil etmək vəzifəsini məqbul hesab etməyən)
siyasi-hüquqi təlimlər;
3) reformist (cəmiyyətin dövlət hakimiyyəti
tərəfındən aparılan islahatların köməyi ilə
dəyişdirilməsinin zəruriliyini əsaslandırarı)
siyasi-hiiquqi təlimlər.
Siyasi və hüquqi təlimlər tarixi özünün
bütün inkişaf mərhələlərində həqiqətən də
dövbt, hüquq, siyasət və qanun haqqında
biliklərin artması ib bağlı olmuşdur. Lakin
əgər siyasi və hüquqi təlim br tarixi
«bilikbrin qalaqlanması və translyasiyasının
kumulyativ prosesi» kimi təsəvvür edilərsə,
tam bir sıra dövrbr ərzində milyonlarla
ınsanın beynində kök salmış illüziyalı, utopik
doktrina və konsepsiyalarm, nəzəriyyə və
təlimlərın onda hansı yeri tutduğunu, beb
doktrina və nəzəriyyəbrə məhz hansı rolun
məxsus olduğunu müəyyən etmək mümkün
Q A N U N 12 (266), 2 016
olmayacaq. Məsələnin mahiyyəti ondan
ibarətdir ki, istənilən siyasi-hüquqi doktrina-
nm, konsepsiyanın proqram müddəalarının
gerçəkləşdirilməsi gələcəkdə nəzərdə tutulan
ideallan əks etdirirlər. Söhbətin hətta indinin
qorunub saxlanması və ya keçmişin canlandı-
nlması haqqında getdiyi halda belə, illüziya-
laşdırılmış ideallann yerini və rolunu müəy-
yən etmək çətinlik törədir. Gələcək isə elmi
tədqiqatlarm predmeti deyil, çünki o, hələ
mövcud deyil.
Ona görə də hər bir ideologiya kimi,
siyasi-hüquqi ideologiya da qnoseologiyamn
anlayışlarında (həqiqi - qeyri-həqiqı) deyil,
sosiologiyanın anlayışlannda (sosial qrupla-
rın və siniflərin özünü dərketməsi) müəyyən
edilir. Siyasi-hüquqi doktrinalara həqiqiliyin
meyarları deyil, bu və ya digər sosial qrup-
lann və ya siniflərin maraqlannı ifadə etmək
qabiliyyəti tətbiq olunur. Təbii elmlərin tarixi
ilə analogiyaya əsaslanan biliklərin tarixi
kimi, siyasi və hüquqi təlimlər tarixi haqqında
təsəwürlər siyasi-hüquqi ideologiyanm real
tarixində təsdiq edilmir.
İstənilən ictimai elm kimi, siyasi və hüquqi
təlimlər tarixi də müasir tarixi və siyasi-
hüquqi şüurdan, ictimai inkişafm əsas ənənə-
lərindən və müasir dövrün problemlərindən
ayrılmazdır. Vətəndaş cəmiyyətinin ideal-
lannm və siyasi-hüquqi təlimlərin qiymət-
ləndirilməsi meyarları nöqteyi-nəzərindən
onun məzmununu siyasi-hüquqi doktrinalann
artmaqda olan humanist başlanğıcları, bu
doktrinalarm ədalət, azadlıq, ümumi rifah və
ümumbəşəri əxlaqın digər elementar norma-
lan haqqında ideyalarmın əhəmiyyətli hissə-
sinin əsaslandırılması təşkil edir.
İmtiyazlı azlığm maraqlarını ifadə edən bir
sıra siyasi-hüquqı doktrinalarda yuxarıda
xatırladılan ideyalar kobud surətdə deforma-
siyaya uğradılmış, terminoloji cəhətdən xalq-
ların böyük əksəriyyətinin sosial-siyasi reallı-
ğı üçün amansızlığa və ədalətsizliyə haqq
qazandırılmasma, qeyri-insani rəftar və sərt-
likbrin möhkəmbndirilməsinə yönəbn ba-
xışlar sisteminə daxil edilmişdir. B eb defor-
masiyanın mümkünlüyü abstraktlıqdan, özba-
şma məzmunla zənginbşdirilmiş anlayışlarm
həddən artıq ümumi olmasından asılı vəziy-
yətə salınmışdır. Siyasi-hüquqi doktrinada
söhbətin həqiqətən də ümumbəşərı ideallar
haqqmda getdiyini, yaxud həmin doktrinada
yalmz sırf formal cəhətdən istifadə olunan
terminbrin olduğımu müəyyən etmək üçün
bu anlayışlann konkretbşdirilməsi zəruridir.
B eb doktrinalarda ehtiva olunan normalann
dövbt və hüququn spesifıkliyinə aid olub-
olmamasınm yoxlanması vəzifəsi məhz siyasi
və hüquqi təlimbr tarixinin üzərinə düşür.
Ümumbəşəri dəyərlər hüquq haqqmda о
təlimlərdə ifadə edilmişdir ki, onlar özündə
insanlarm qanun qarşısında bərabərliyi, insan
hüquq və azadhqları haqqında ideyaları
ehtiva edir, bu ideyalann hər birinin məzmu-
nu konkret surətdə kifayət qədər ətraflı aşkar
olunur və onların təminatlannm zəruriliyi
əsaslandmlır. Hüquqa təkcə fərdlərin deyil,
dövbtin özünün də tabe olması zəruriliyi
haqqmda fıkir də bu ideyalarla six bağlıdır.
Ümumbəşəri dəyərlərin dövbt haqqında
təlimbrdə təcəssüm olunması daha çox siyasi
özgəninkiləşdirmənin aradan qaldırılması
problemi ib bağlıdır.
Bəşəri fəaliyyət nəticəsində yaranmış
dövbtin cəmiyyətdən və onun üzərində
hökmranlıq edən sosial qrupdan asılı vəziyyə-
tə salınması prosesi siyasi özgəninkiləşdirmə
adlanır. İnsanlarııı xüsusi sinfı, idarəetmə ib
məşğul və hakimiyyət səlahiyyətlərinə malik
olan dövbt cəmiyyətin heç bir qüvvə və ya
təbəqəsinin inhisarında olmayan əlahiddə
siyasi təşkilatıdır. Ümumməcburi qərarları
qəbul etmək hüququna yalnız dövbt malikdir.
Lakin bununla beb, dövbt cəmiyyət üzərində
Q A N U N 12 ( 266) , 2016
şəriksiz hökmranlıq iddiasında olmamalıdır.
Dövlət tarixən buna çox cəhdlər etmiş və bir
sıra məqamlarda müvəffəqiyyətə nail də
olmuşdur. Bu, xüsusən də ali, yüksək dövlət
vəzifələrinin böyük hissəsinin imtiyazlı təbə-
qələrin tutduğu cəmiyyətlərdə müşahidə
edilmişdir. Cəmiyyət üzərində hökmranlığı
XX yüzilliyin totalitar dövlətləri də bərqərar
etmişdilər. Məhz b eb döv b tb r həqiqi azadlıq
və bərabərliyi dağıtmışdılar. Həmin dövbtbr
partiya-dövbt məmurları üçün güzəşt və
imtiyazlar sistemini təsis edən siyasi təşkilat
kimi qiymətləndirilmişdir.
Bebliklə, siyasi özgəninkiləşdirmə dövb-
tin bilavasitə özünü iqtisadi və siyasi cəhətdən
hökmran sinif-təbəqəyə çevirənədək müxtəlif
forma və dərəcələrə malik olur.
Siyasi özgəninkiləşdirmə fenomeni artıq
tarixin erkən dövrlərində cəmiyyətin ideoloji
və real olaraq, bu özgəninkiləşdirməni aradan
qaldırmaq
səyini
doğurmuşdur.
Əgər
cəmiyyətin müdafıəsi - bu, dövbtin daimi
qayğısıdırsa, cəmiyyət də, öz növbəsində,
dövbti həddən artıq müstəqillikdən azad
etməyə və özünü bu müstəqillikdən müdafiə
etməyə cəhd göstərmişdir. Bu cəhd vətəndaş
cəmiyyəti, hüququn və qanunun qarşılıqlı
əlaqəsinin möhkəmləndiyi cəmiyyətdir. Bu,
hüququn (qanunun) aliliyinin bərqərar olduğu
cəmiyyətdir.
Vəziyyət hətta e b bir dərəcəyə gəlib
çıxmışdır ki, bəzi sivil cəmiyyətlərdə dövbtin
ölgünləşməsi ideyası siyasi özgəninkiləşdir-
mə əleyhinə çıxışlarda ən ardıcıl etirazlar
səviyyəsinə qalxmışdır. Əsası hələ XVIII
yüzillikdə qoyulmuş siyasi hakimiyyətin
ictimai özünüidarəetmə ib əvəz edilməsi
haqqında ideya XXI yüzilliyin astanasmda
xeyli aktual səsbnmişdir. Siyasi hakimiyyət-
siz və tabeliksiz cəmiyyət ideyası siyasi və
hüquqi təlimbr tarixinin demək olar ki, bütün
mərhəblərində həmişə dilə gətirilmişdir.
Onun müasir modifikasiyası anarxizmdir/
Dövbtsiz cəmiyyət ideyası anarxizm siyasi-
hüquqi cərəyanımn kredosuna çevrilmişdir.
Siyasi və hüquqi təlimlər tarixində zaman-
ların real əlaqəsi daha çox siyasi-hüquqi
doktrinalarda humanist başlanğıcların əhə-
miyyətinin artmasına əsaslamr. Bütün tarixi
dövrlərdə siyasi-hüquqi fıkrin inkişafmı
şərtləşdirən ideoloji mübarizə bir-birinə zidd
olan
aşağıdakı
iki
istiqaməti
həyata
keçirmişdir və indi də həyata keçirməkdədir:
1) siyasi özgəninkiləşdinnənin əbədiləş-
dirilməsinə cəhd göstərən istiqamət;
2) siyasi özgəninkiləşdirməni aradan
qaldırmağa səy göstərən istiqamət. Nəzərə
almaq lazımdır ki, əsasən, mütərəqqi
siniflərin və sosial qrupların siyasi-hüquqi
ideologiyasma dövbtin xalqa tabe olması
ideyası, insan hüquqlarınm təmin olunması
təbbi, dövlət hakimiyyətinin qanuna tabe
olması, şəxsiyyətin və cəmiyyətin özbaşmalıq
və qanunsuzluqdan müdafiə edilməsi təbbı
xasdır.
İstifadə cdilmiş mənbələr:
1. Борисов Л.П. История политических и правовых учений. М., 2000
2. Лейст О.Э. История политических и правовых учений. М., 2004
3. Луковская Д.И. Политические и правовые учения: историко-теоретический аспект. Л.: ЛГУ, 1985.
4. Омельченко О.А. История политических и правовых учений. М., 2010
5. Рзаев А.К. Политические и правовые исследования. Баку, 1997.
Q A N U N 12 ( 266) , 2016
Гулиев Агшин Исабала оглу
ВЗАИМОСВЯЗЬ ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК,
ИДЕОЛОГИИ, ПОЛИТИКИ И ПРАВА
(В контексте политико-правовой мысли)
Р Е З Ю М Е
Специфическая особенность науки заключается в том, что она направлена на объектив
ное, правильное изучение действительности. Главной задачей науки всегда было овладе
ние тайнами природы и общества, познание законов из развития и накопления знаний о
них, содействующих приближению к истине. Единство и взаимосвязь науки, идеологии,
политики и права состоит в том, что политика, в своей идеальной форме, в качестве поли
тического и правового сознания, является одной из разновидностей идеологии, а в мате
риальной форме, в сфере политической деятельности она отражает результат идеологи
ческого осмысления действительности.
Guliyev Agshin Isabala
INTERRELATION OF SOCIAL STUDIES, IDEOLOGIES, POLITICS AND LAW
(N THE CONTEXT OF POLITICAL-LEGAL THOUGHT)
SUMMARY
Specific feature of a science consists of the fact that it aims at objective, correct study of real
ity. The major task of science always was mastering the secrets of the nature and society, cog
nition of laws through development andaccumulation of knowledge about them promoting
approach to truth. The unity and interrelation of science, ideology, politics and law consists that
the politics in its ideal form, as political and legal consciousness is one of the versions of ide
ologies, and in the material form, sphere of political activity it reflects result of ideological
comprehension of the reality.
Rəyçi: h.ü.e.d., dos. Ə.İ. Hüseynov
Təqdim edən: h.ü.e.d., prof. H.S. Qurbanov
Daxil olma tarixi: 08.10.2016
Təkrar işlənmə tarixi: göndərilməyib
Çapa imzalanma tarixi: 02.12.2016
О
Dostları ilə paylaş: |