İlkin Əsgər azərbaycan dilində MƏhsuldarliq yaradan qeyri-məhsuldar şƏkilçILƏR (Monoqrafiya) Monoqrafiya Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi şurasının 28 noyabr 2014-cü IL tarixli iclasının 03 № LI protokoluna əsasən çap olunur

9
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
semantikasını  qüvvətləndirməyə,  intensivliyini  artırmağa 
xidmət edir.
Kitabın  adında  olan  ziddiyyət  isə  əslində  həqqiqətdən 
irəli gəlir. Çünki qeyri-məhsuldar şəkilçilər də sözyaratma 
prosesində əsasən, fəal iştirak edərək, müxtəlif məzmunlu 
söz qrupları ilə birgə işlənərək yeni mənalı müstəqil leksik 
vahidlər  əmələ  gətirir.  Ənənəvi  dilçilik  ədəbiyyatlarında 
təsnifat aparılarkən “qeyri-məhsuldar şəkilçilər” adı altın-
da verilən bu termin əslində şərti xarakterə malik olub, bu 
qrupa aid olan morfemlərin ifadə etdiyi semantikanı tam 
dəqiq və düzgün ifadə edə bilmir. Qeyri-məhsuldar şəkil-
çilərin özləri də dildə məhsuldarlığın yaranmasına və art-
masına xidmət edir, dilin lüğət ehtiyatını daha da inkişaf 
etdirərək zənginləşdirir. Qeyd edək ki, bu monoqrafiyada 
qeyri-məhsuldar  şəkilçi  kimi  təqdim  olunan  morfemlərin 
sayəsində müasir Azərbaycan ədəbi dilində 1000-dən artıq 
yeni məzmunlu leksik vahidlər əmələ gəlmişdir. Məgər bu 
məhsuldarlıq deyil?! Yaxud da, bu, qeyri-məhsuldar şəkil-
çilərin  məhsuldarlığın  yaranmasında  göstəricisi,  rolu  de-
yilmi?!
Nəzərə almaq lazımdır ki, qeyd olunan morfemlər va-
sitəsilə əmələ gələn sözlərin özləri də mikro və makromətn-
lərin tərkibində işlənməklə predikativ və qeyri-predikativ 
birləşmələrin əmələ gəlməsində olduqca mühüm əhəmiy-
yət kəsb edir. Dolayısı ilə bu da, məhsuldarlığın bir forması 
olub,  dilimizin  inkişafına  xidmət  edir.  Düzdür,  dilçilikdə 
qeyri-məhsuldar  şəkilçilərə  münasibət  birmənalı  olma-
mışdır.  Məsələn,  prof.  H.Mirzəzadə  “Azərbaycan  dilinin 
tarixi morfologiyası” (bax: 39) adlı kitabında həm tarixən, 
həm  də  bu  gün  işlənən  bəzi  qeyri-məhsuldar  şəkilçiləri 

---

10
İlkin Əsgər
müstəqil şəkilçi hesab etmir. Belə şəkilçilər –gir,-zar, -xah,-
əng olmaqla, əsasən fars mənşəli şəkilçilər qupuna aiddir. 
H.Mirzəzadə  bu  kimi  şəkilçilərin  həm  mənbə  dildə,  həm 
də bizim dilimizdə zəif iştirakını əsas gətirməklə, –gir,-zar, 
-xah,-əng  şəkilçisi  işlənmiş  sözləri  sadə  götürməyi  daha 
münasib hesab edir.(bax: 39.,110-111). Əlbəttə, bu fikir dil-
də özünü doğrultmur. Ona görə ki, göstərilən şəkilçilər ar-
tırıldığı sözdə yeni semantika yaratmaqla bərabər, əsasən, 
artırıldığı sözün mənsub olduğu söz qrupunu da dəyişdi-
rir. Məsələn, fənd, cib, pul kimi sözlər nitq hissəsi etibarı 
ilə  isim  olduğu  halda,  -gir  şəkilçisi  qəbul  etdikdən  sonra 
sifətə çevrilir: fəndgir uşaq, pulgir adam, cibgir şəxs. Bun-
dan əlavə bu şəkilçilərin əsasında da yeni sözlər əmələ gələ 
bilir. Məsələn: fənd-fəndgir-fəndgirlik, azad-azadxah-aza-
dxahlıq, üzr-üzrxah-üzrxahlıq və s. 
Bu hal milli mənşəli şəkilçilərə də aiddir. Məsələn, bir 
cür yazılan –tuq şəkilçisi əsasında müasir Azərbaycan ədə-
bi  dilində  19  leksik  vahid  (sadə,  düzəltmə,  mürəkkəb  ol-
maqla) əmələ gəlmişdir: “qoltuğuboş, qoltuğudolu, qoltuq, 
qoltuqağacı,  qoltuqaltı,  qoltuqçu,  qoltuqçuluq,  qoltuqfü-
ruş, qoltuqfüruşluq, qoltuqqulu, qoltuqlama, qoltuqlamaq, 
qoltuqlanma,  qoltuqlanmaq,  qoltuqlatma,  qoltuqlatmaq, 
qoltuqlu, qoltuqsazı, qoltuqsuz”.(bax: 17., 419) 
Misallardan da göründüyü kimi –tuq şəkilçisi olmadan 
bunları  əmələ  gətirmək  mümkün  deyil.  Daha  doğrusu, 
-tuq  şəkilçisini  çıxartsaq,  ya  sözün  semantikasında  fərq 
əmələ gələr, ya da söz ümumilikdə məna verməz. Məsələn: 
qoltuqlama- qollama, qoltuqçu-qolçu, qoltuqlanmaq-qol-
lanmaq, qoltuqqulu-qolqulu, qoltuqsazı-qolsazı və s. 

---

11
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
İşin əsas predmetini əsas və köməkçi-budaq morfemlər 
təşkil edir. Monoqrafiyada öz əksini tapmış fikir və müla-
hizələr həm şərti, həm təqsimi, həm də, qəti hökümlər kimi 
səciyyələndirilməlidir. 
Əsərin  ərsəyə  gəlməsində  dilçiliyin  son  dövr  nailiy-
yətləri saf-çürük edilmiş, mövzu ilə əlaqədar monoqrafik 
tədqiqatlar  nəzərdən  keçirilmiş,  ayrı-ayrı  fikir  və  müla-
hizələrə inkari və iqrari münasibət bildirilmişdir. Əvvəlki 
nəşrdə  olan  texniki  qüsurlar  aradan  qaldırılmış,  praktik 
nümunələrin sayı artırılmışdır.
 Monoqrafiya haqqında qeyd, təklif, münasibət, tənqidi 
fikir bildirənlərə əvvəlcədən təşəkkürümüzü bildiririk.

---

12
İlkin Əsgər
I FƏSİL
AD DÜZƏLDƏN QEYRI-MƏHSULDAR
ŞƏKILÇILƏR VƏ ONLARIN MƏNŞƏYI
1.1. Ad düzəldən milli mənşəli 
qeyri-məhsuldar şəkilçilər.
Ad  düzəldən  qeyri-məhsuldar  şəkilçilər  ana  dilimizin 
bütün tarixi inkişaf mərhələlərində kəmiyyət və keyfiyyət 
nöqteyi-nəzərindən zərf və feil düzəldən qeyri-məhsuldar 
şəkilçilərdən üstün olmuşdur. Bu qrup şəkilçilər daha çox 
isim, sifət və feil sonuna qoşulmaqla yeni sözlər əmələ gəti-
rir. Zərf düzəldən qeyri-məhsuldar şəkilçilər dilimizdə az-
lıq təşkil etdiyindən onları da “ Ad düzəldən qeyri-məhsuldar 
şəkilçilər” başlığı altında təqdim edirik. Ad düzəldən qey-
ri-məhsuldar şəkilçilər həm milli, həm də alınma mənşəli 
sözlərlə  işlənə  bilir.  Bu  bölgüyə  daxil  olan  şəkilçilər  şərti 
olaraq milli, Ərəb-fars və Rus-avropa mənşəli qeyri-məh-
suldar  şəkilçilər  kimi  qruplaşdırılır.  Milli  mənşəli  qey-
ri-məhsuldar şəkilçilər bəzi istisna halları nəzərə almaqla 
əsasən aşağıdakılardan ibarətdir.
-uc. İsimdən isim düzəldən milli mənşəli qeyri-məhsul-
dar söz-şəkilçidir. Qoşulduğu sözdə əşya, nəticə, aqibət ça-
ları ifadə edir. Məsələn: sonuc
-sal. Müasir Azərbaycan dilində -lı,-li,-lu,-lü şəkilçisinin 
sinonimi  kimi  çıxış  edir.Bəzi  türk  dillərində  şəkilçi  –sel 

---