Hujayra biologiyasi I. A. AbduIov X. U. X albekova

hujayra nazariyasi quyidagi postulatlardan iborat:
14

---

1. Hujayra - tiriklikning elementar strukturaviy va funksional 
birligi.
2. 0 ‘simlik, hayvon va zamburug‘ hujayralari tuzilishi, kimyoviy 
tarkibi va moddalar almashinuvi jarayonlari jihatidan o ‘xshashdir.
3. Hujayra - tiriklikning strukturaviy va funksional birligi. Tuzili­
shi va bajaradigan vazifasi jihatidan o‘xshash hujayralar to‘qimalarga, 
to ‘qimalar — a ’zo va a ’zolar tizimiga birlashib, organizmni tashkil 
etadi. Bu esa organizmlaming bir butunligini ta’minlaydi.
4. Hujayra - barcha tiriklikning rivojlanish birligi. Har qanday 
organizm o‘z individual rivojlanishini yagona hujayra — zigotadan 
boshlaydi.
5. Yangi hujayralar ona hujayraning boTinishidan hosil boTadi.
6. Hujayra membranaii tuzilish tartibiga ega.
7. Yadro eukariot hujayralaming genetik axborotni saqlovchi va 
boshqaruvchi mexanizm sifatida faoliyat yurituvchi asosiy kompo- 
nentidir.
8. 0 ‘simlik va hayvon hujayralari o ‘rtasidagi o ‘xshashlik ular 
kelib chiqishining umumiyligidan darak beradi.
9. Tirik organizmlar tuzilishining murakkablashuvi asosida hu­
jayralar differensiatsiyasi jarayoni yotadi.
1.2. Hujayraning asosiy xususiyatlari1.
0 ‘simlik vahayvonlar tirik ekan demak ularning hujayralari ham 
xayot. Umuman olganda tiriklik hujayraning asosiy hususiyati bo‘lib, 
ular bu xususiyatni namoyish etuvchi eng kichik birlik hisoblanadi. 
Agar aloxida ajratib olinsa tezda faoliyati to ‘xtaydigan hujayraning 
tarkibiy qismidan farqli, hujayra butun to'qim adan ajratib olinib, 
laboratoriya sharoitida maxsus muxitda o‘stirib ko‘paytirilsa boTadi. 
Lekin sharoit boTmasa nobud boTadi. OTim xayotning asosiy xu- 
susiyatidir, chunki faqatgina tirik mayjudotgina oTadi. Tanadagi 
hujayralar “o ‘z qoTlari bilan o ‘zlarin ioTdiradilar”, asosan keraksiz 
xujayralar yoki saratonga aylanishi mumkin boTgan xujayralar ichki 
dasturning qurboni boTadi.
D astlabki odam hujayrasini m ad aniy lash tirish Jons X opkins
1 Gerald К аф . Cell and Molecular Biology. USA, 2013, «Wiley». 66-67 p.
15

---

U niversiteti olim lari Jorj v a M artin G ey lar to m o n id an 1951 
yilda boshlangan edi. H ujay ralar y o m o n sarato n v a X enritta- 
Lak (H eLa) donorlaridan o lingan. H eL a h u jay ra la r dastlabki 
hujayra nam unalaridan hujayralarni taq sim lash orqali oling an. 
U shbu hujayralar h aligach a d u nyodagi k o ‘p lab lab o rato riy aiard a 
o 'stirilad i (1.2-rasm ).
1.2-rasm. HeLa hujayralar - uzoq vaqt kulturada saqlangan va /tali ham
foydalanish m um kin bo4gan birinchi odam hujayralari dir. Undan fa rq li
ravishda normal hujayralarning kulturada yashash vaqti cheklangan. Ushbu
saratonHeLa hujayralari noaniq ravishda sharoit qitlay bo'lganda o (sish va
bo'Una olish xususiyatiga ega.
Chunki ular tanadagi boshqa hujayralarga qaraganda, o'rganish 
uchun juda qulay hisoblanadi. Buhujayralartanadantashqaridao‘sti 
riladi. Shuningdek, hujayravamolekulyarbiologiyaningmuhimquro- 
ligaaylangan. Aslini olganda, ushbu kitobdagi muhokama qilinayo- 
tgan m a’lumotlar hujayrani laboratoriya sharoitida o ‘stirish usullari- 
dan foydalangan holda olindi.
Biz hujayra borasidagi tadqiqotlarimizni bir nechta hujayralarn- 
ing asosiy xususiyatlarini o'rgangan holda boshlaymiz.
Hujayralar juda murakkab tuzilma va bir butun tizimdir1 
Mujassamlik bu biz kocp duch keladigan, ammo izohlash qiyin 
bo‘lgan xususiyat. Ayni paytda mujassamlik atamasini mustahkamlik 
va tartib deb o‘ylashimiz lozim. Murakkabroq tuzilmalar, ko‘p sonli 
qismlar ulaming to ‘g cri joylarida bo‘lishlari shart. Tabiatan xato-
1 Gerald Karp. Cell and Molecular Biology. USA, 2013, «Wiley». 68-72p.
16

---

liklargachi damsizroq va qismlar bilan o‘zaro aloqador. Shuningdek, 
boshqariluvchan yoki tizimni saqlab qolish uchun nazorat qilinishi 
shart boMgan.
Hujayralar faolligi sezilarli darajada aniq boMa oladi. DNKning 
ko‘payishi, bunda xatoliklar har o‘n million nukleotidga bitta to ‘g £ri 
keladi va ko‘p hollarda tezlik bilan DNKni ta’mirlovchi mexanizm- 
lar yordamida nuqson bartaraf etiladi. Kitobning ushbu qismida 
hayotning kompleksligiga uning turli darajalarida e ’tibor qarat- 
amiz. Kichik oMchamlik molekulalarda giatom tuzilishi xususida 
bahslashamiz. Ushbu molekulalar ulkan polemerlarni tashkil etadi 
va har xil polimer molekulalar komplekslami tashkil etadi. Bu o‘z 
navbatida sub hujayra viyorganellarni va nihoyat hujayralam i tash­
kil etadi. Shunisi aniqki, har bir darajada katta bir bararorlik bor. 
Yuqori energiyali elektron mikrosko postida qaralganda, har bir 
hujayra izchil tuzilishga ega. Uning organellalari muayyan shakl 
va joyga ega. Shunga o ‘xshash, har bir organella turlarida tartibga 
solingan avvaldan bashorat qilina oladigan namuna makro moleku- 
lalarining izchil tarkibi mavjud. Ovqat hazm qilish kanalidan ozuqa- 
ni tashish uchun m as’ul ichagingizning ichki hujayralarini ko‘rib 
chiqaylik (1.3-rasm). Ichakda giepitelial hujayralar xuddi devor 
gMshtlari kabi bir-birlari bilan mahkam bogMangan. Ushbu hujay- 
ralarning o ctkazuvchi kanallar bilan duch keluvchi apikaluchlarida 
ozuqa moddalari so‘rilishini osonlashtiradigan uzoq jarayonlar ro‘y 
beradi. M ikro villiapikal hujayra yuzasidan tashqariga chiqa olish 
qobiliyatiga ega. Chunki ular fiamentdan iborat ichki skeletni o ‘z 
ichiga oladi. Ulaming bazal (asosiy) uchlari, “ ichak” hujayralarida 
membrananing turli transport jarayonlarini inergiyasi uchun zarur 
boMgan yoqilgM bilan ta ’minlovchi ko‘p miqdorda gimitoxondri- 
yalar mavjud. Har bir mitoxondriya oqsilaming domiy to‘plamidan 
iborat boMgan ichki membranalar namunalaridan tashkil topgan. 
Jumladan, ichki membranadan xuddi tayoq ustidagi shar kabi pro- 
ektlangan elektr energiyali ATF sintezlovchi mashina. Ushbu turli 
darajadagi tuzilm alam ing har biri 1.3 - rasmda tasvirlangan. Hujayra 
va molekulyar biologlarning baxtiga evolyustiya biologik tuzilma- 
larning har bir darajasida ularga qayg£urgan h o ld ^ e k f f ^ ik ^ jla n
amalga oshgan. Holbuki inon va mushuk, ularnm ^airc"" 
ishlari tubdan farqlanadi, ammo to'qim alarini tashskil etuvchi
17

---

ralari, hujayralarini tashkil etuvchi organellari ju d a o ‘xshash. Fibril- 
lalaming harakati 1.3 — rasmda tasvirlangan. 3- va ATF sintezlovchi 
ferment tasvirlangan 6- tasvirdagi deyarli bir xil o ‘xshash tuzilmalar 
turli organizmlarda xususan, odam, salmoneliyoz, achitqi (zambu- 
rug‘) va Redvud daraxtlarida topilgan. Hujayrani o ‘rganish orqali 
bir tur organizmlaridan olingan m a’lumotlar hayotning boshqa for- 
malarida ham to ‘g‘ridan to ‘g ‘ri uchraydi. Eng asosiy jarayonlarning 
ko‘pchiligi, xususan oqsil sintezi, kimyoviy energiyaning to'planishi 
yoki hujayra devorining qurilishi barcha tirik organizmlarda hayrat- 
lanarli darajada o ‘xshashdir.
1.3-rasnu Hujayraviy va molekulyar tuzilmalar darajalarl
Yorqin rangda bo‘yalgan tasvir kichik ichak devori vorsinkasin- 
ing mikroskopik tuzilishini yorugTik mikroskopida ko‘rinishi.
1-epitelial qavat ichki ichak devorining elektron mikrografi. Har bir 
hujayraning ichki yuzasi, ya’ni ichak kanali yuzalari ovqat so‘rilishida 
ishtirok etuvchi ko‘p miqdordagi kichik vorsinkalardan tashkil topgan. 
Har bir hujayraning bazal xududi hujayrani energiya bilan ta’minlay 
oladigan ko‘p miqdordagi mitoxondriyalardan tashkil topgan.
2-apikal mikrovorsinkalar. Har bir mikrovorsinkalar mikrofibrilla 
tug‘unlaridan iborat.
3- har bir mikrofibrillani tashkil etuvchi aktin oqsili subbirliklari.
18

---

4- Apikal hujayralaming asosiy xududida topilgan o'xshash indi­
vidual mitoxondriyalar.
5- mitoxondriya ichki membranasining qum zarralarini o ‘z ichiga 
oluvchi, ATF sintezlanadigan saytga mos qismi.
6-7- 
ATF 
sintezlovchi 
mashinaning 
molekulyar 
modeli 
kocrsatilgan.