Hujayra biologiyasi I. A. AbduIov X. U. X albekova

hujayra nazariyasini shakllautirdilar.
Ular yaratgan nazariya ikkita postulatdan iborat edi:
1. Hayot asosan hujayra shaklida mavjud bo Tib, barcha orga­
nizm lar hujayralardan tashkil topgan.
2. Hamma tirik organizmlar hujayralari tuzilishiga va modda­
lar almashinuvi jarayonlarining borishiga koTa o ‘xshash y a’ni go- 
mologikdir.
Hayot asosan hujayra shaklida mavjud bo Tib, barcha organizmlar 
hujayralardan tashkil topgan. Bu tezis barcha tirik mavjudotlaming 
kelib chiqishi bir ekanligini ifodalaydi. Har qanday hujayra 3 ta asosiy 
subtizimdan tuzilgan: tashqi apparat, sitoplazma, yadro. Energetik al- 
mashinuv jarayoni hamma hujayralarda glikolizga asoslangan boTadi. 
Hamma hujayralaming hayot faoliyati uchta asosiy va universal jaray- 
onlarga: DNK sintezi, RNK sintezi va oqsil sinteziga bogTiq.
Hujayralar orasidagi farqlar esa ular bajaradigan vazifalaming 
xususiyligi bilan bogTiq. Masalan: tuzilishi jihatidan bir-biridan 
tubdan farq qiladigan nerv va mushak hujayralari; nerv hujayrasida 
boshqa hujayralarda uchramaydigan va nerv impulslarini qabul qi­
luvchi o‘simtalari, mushak hujayrasida esa mikrofilamentlar boTishi 
xarakterlidir.
XIX asrning oxirlarida sitologiya mustaqil fan sifatida rivojlana 
boshladi. Hujayra nazariyasining rivojlanishida nemis patologi Ru­
dolf Virxovning 1858 - yilda chop etilgan “Sellyulyar patologiya” 
asari katta oTin egallaydi.
Uning “hujayra faqat hujayradan” - (omnis cellula a cellula) de- 
gan iborasi sitologiyaning rivojlanishiga turtki boTdi. Bu esa hozir­
gi vaqtda hujayra - mavjud hujayraning boTinishi natijasi degan 
m a’noni anglatadi. Hujayralardan tashqarida hayot y o‘q degan ibora 
hozirgacha o‘z qadrini hanuzgacha saqlab kelmoqda. R.Virxovgacha 
M.Shleyden o ‘z tadqiqotlarida hujayralaming hosil boTishida shu hu­
jayraning o ‘zida mavjud boTgan donador massa ishtirok etadi, deb 
noto‘g‘ri fikr yuritadi.
Shu tariqa hujayra nazariyasi yangi postulatlar bilan boyitildi:
3. Hamma hujayralar mavjud hujayraning boTinishi orqali hosil 
boTadi. Bu tezis hujayralaming o‘z-o ‘zidan hosil boTish usullarini 
inkor etadi.
12

---

4. K o‘p hujayrali organizrrming faolligi uning hujayralari faol- 
ligi va o‘zaro bir-biri bilan munosabatda bo‘lishi orqali ta’minlanadi. 
Bunga asosan, organizm - hujayralar to 4dasi emas balki o‘zaro mu- 
loqotda bo‘Igan hujayralar yig‘indisi y a ’ni tizimidir. Unda har bir 
hujayraning faolligi qo‘shni hujayralar faoliyatiga bog'liqdir. M a­
salan, eritrotsitlar organizmdagi barcha hujayralarni kislorod bilan 
ta’minlaydi. Neyronlar nerv zanjirini hosil qiladi, sekret bezlari hu­
jayralari gormon ishlab chiqaradi.
Hujayralarda yuzaga keladigan bunday differensiatsiyalar negizida 
genlardagi faollik katta ahamiyatga ega. Zigotadagi hosil bo‘layotgan 
hujayralar barchasi bir xil tabiatlidir. Lekin organogenez bosqichida 
ulaming difterensiatsiyasi boshlanadi. DNK da joylashgan genlar o‘zlarida 
turli ma’lumotlarani tutadilar: nafas olish, ovqat hazm qilish, ayirish, 
eshitish. Embrionda hujayralar hosil bo‘layotganda qaysi gen qismi faol 
bo‘lsa shu vazifani bajarishga moslashgan hujayra yuzaga keladi.
5. Hujayraviy tuzilish irsiy axborotning saqlanishi, ko‘payishi, 
uzatilishi va amalga oshirilishini ta’minlaydi.
XX - asming boshlari sitologiya fanining rivojlanishida uyg‘onish 
davri bo‘ldi. 1876 - yilda Eduard Van Beneden bo‘linayotgan jinsiy 
hujayralarda hujayra markazini aniqlaydi.
1890 - yilda Rixard Altman mitoxondriyalami ta’riflab, ulami 
bioblastlar deb ataydi.
13

---

1898 yilda Kamillo Golji hujayralarda to‘rsimon tuzilma - dik- 
tiosomalami aniqlaydi bu tuzilma keyinchalik uning nomi bilan Golji 
kompleksi deb atalgan.
1898 - yilda Karl Benda xromosomalarni ta ’riflaydi.
XX asming 1932 yilida Maks Knoll va Ernst Ruskalar tomoni­
dan elektron mikroskop yaratalishi sitologik tadqiqotlarning keng 
k o ‘lamda olib borilishiga imkon berdi.
1950 - yillarga kelib xromosomaning mikroskopik tuzilishi, m i­
toz va meyoz boMinishlarning xususiyatlari o ‘rganildi. Ana shu asos- 
da hujayra molekulyar jihatdan o ‘rganila boshlandi.
1953 - yilda Jeyms Uotson va Frensis Kriklar tomonidan jahon 
fanida mashhur bo‘lgan kashfiyot - DNK ning tuzilish modeli yaratildi.
1956 - 1960 yillarda odam hujayrasidagi xromosomalarning 
o‘rganilishi va bir qator sitologik usullarining takomillashi bu fan­
ning taraqqiyoti uchun katta manba bo‘ldi.
0 ‘zbekistonlik olimlar ham sitologiya fanining rivojlanishiga 
o‘zlarining munosib hissalarini qo'shdilar. Akademik J.X. Xami- 
dov rahbarligida endokrin bezlar va neyronlarga radiatsiya ta’sirida 
bo'ladigan morfofiziologik o ‘zgarishlarini zamonaviy ilmiy usullar 
yordamida o ‘rganilgan. Akademik B.O. Toshmuxamedov hujayra 
membranasining tuzilishi va funksiyalariga doir tadqiqot ishlarini 
olib borib, bir qator yangi m a’lumotlami qo‘ga kiritdi.
G ‘o ‘za genetikasi va sitologiyasi sohasining rivojlanishi uchun 
o‘z hissasini qo ‘shgan 0 ‘zbekiston olimlaridan akademiklar A.A. 
Abdullayev, D.A. Musayev, professor S.M. Rizayeva va biologiya 
fanlari nomzodi V.R Klyatlar 2011 yilda I - daragali Davlat muko- 
fotiga sazovor bo‘ldilar.
Keyingi yillarda hayvon genlarinini boshqa urugMangan tuxum 
hujayraga m ikroin’eksiya usuli bilan o ‘tkazish, irsiyat omilaridan foy- 
dalanib irsiy kasalliklami y o‘qotish va hayvon zotlarini tanlash ham- 
da hujayra injeneriyasiga oid ilmiy tadqiqotlar sohasini o ‘rganishga 
doir tadqiqotlar olib borilmoqda.
XXI asrda sitologiya molekulyar biologiya usullari asosda rivo- 
jlanib, biologiya fanlarining yangi tarmoqlari: genomika, proteomika, 
bioinformatika kabilami taraqqiyoti uchun xizmat qilmoqda.
Fanda to ‘plangan m a’lumotlarga asoslangan holda hozirgi kunda- 
gi