Fesil indd
Yüklə 5,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təsviri indikatorlar (A Tipli – Ətraf mühitdə və ya insanlarla nə baş verir)
204 çoxlu sayda və müxtəlif meyarlardan istifadəni tələb edir. Davamlılıq meyarları- nın konseptual çərçivəsini təsvir etmək və mövcud meylləri və gələcək ehtiyac- ları vurğulamaq məqsədilə davamlı inkişaf meyarlarının işlənib-hazırlanmasında yaxşı tanınmış beynəlxalq səylərin nümunəsini nəzərdən keçirəcəyik. Nəzərdən keçiriləcək çərçivələr aşağıdakılardır: A. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı çərçivəsində Hərəkətverici qüvvələr-Təzyiqlər-Vəziyyət-Təsir-Tədbirlər (DPSIR) B. Təsviri, Dinamika, Səmərəlilik və Ümumi Rifah meyarları C. BMT-nin CSD Meyarları D. Minilliyin İnkişaf Məqsədləri 7, hədəflər və meyarlar E. Eksperimental Ölçü alətləri (Ekoloji iz, Davamlılığın Barometri, Ekoloji səmərəlilik meyarları) A. DPSIR çərçivəsi DPSIR cəmiyyət və ətraf mühit arasındakı münasibətləri təsvir edən ümu- mi çərçivədir. Bu model ətraf mühitin və davamlı inkişafın vəziyyəti haqqın- da indikatorlar sisteminin təşkil edilməsi məqsədilə beynəlxalq miqyasda (məsələn, Avropa Ekologiya Agentliyi tərəfindən) istifadə edilir və aşağıdakı komponentlərdən ibarətdir: • Hərəkətverici qüvvələr (Drivers) • Təzyiqlər (Pressures) • Vəziyyətlər (States) • Təsirlər (İmpacts) • Tədbirlər (Responses) DPSIR modelinə uyğun olaraq, sosial və iqtisadi inkişaf (Hərəkətverici qüvvələr) ətraf mühit üzərinə Təzyiq göstərir, və nəticədə Ətraf mühitin Vəziyyəti dəyişir; məsələn sağlamlığın təmin edilməsi üçün adekvat şəraitin ya- radılması, ehtiyatların əl çatan olması və biomüxtəliflik. Nəhayət, bütün bunlar insan sağlamlığına, ekosistemə və resurslara dəyən Təsirlərin yaranmasına səbəb olur ki, nəticədə, adaptasiya və ya müalicəvi fəaliyyət vasitəsilə hərəkətverici qüvvələrə və ya vəziyyətlərə və ya birbaşa olaraq təsirlərə əks təsir göstərən sosial Tədbirlərin görülməsinə gətirib-çıxarır. Göründüyü kimi real dünya sadə təsadüfi əlaqələr çərçivəsində təsvir edilə bilməyəcək qədər mürəkkəbdir. Bundan başqa insan sistemi və ətraf mühit ara- sında olan bir çox əlaqələr kifayət qədər anlaşılmır və ya sadə çərçivəyə sığmır. Bu yanaşmaya münasibətdə irəli sürülən ən ciddi etiraz ondan ibarətdir ki, o, proseslərin sistemli və dinamik təbiətini və çoxsaylı əks təsir düyünlərini ehtiva edən geniş ümumi sistemi nəzərə almır. Zəncirin müxtəlif tərkib hissələri arasın- 205 da olan real və adətən qeyri-xətti əlaqələr bu modelə şamil edilə bilməz. DPSİR zəncirini CO 2 emissiyasının misalında nəzərdən keçirək. Enerji sektoru (Hərəkətverici qüvvə) Þ CO 2 -emissiyası (Təzyiq) Þ atmosferdə CO 2 -nin toplanması (Vəziyyət) Þ qlobal temperatur (Təsir) Þ kar- bon vergisi (Tədbir) CO 2 emissiyası probleminin DPSİR zənciri CO 2 konsentrasiyasının yalnız bir hissəsinin insanlar tərəfindən atmosferə atılan tullantıların nəticəsi olma- sı faktını, CO 2 tullantılarının qlobal temperaturda dəyişmənin yalnız müəyyən hissəsinə cavabdeh olması faktını, karbon vergisi CO 2 -dən başqa bir çox digər (iqtisadi və sosial) təsirlərə malik olduğundan onun başqa məqsədlər üçün tətbiq edilməsinin mümkünlüyü faktını anlatmır. Ətraf mühit haqqında müfəssəl və spesifik məlumatlar əldə etmək üçün ekoloji indikatorlar insan fəaliyyətini eko- loji təsirlər və onlara olan cavab tədbirləri ilə əlaqələndirən təsadüfi zəncirin bütün elementlərini nəzərə almalıdır.
206 B. Təsviri, Dinamika, Səmərəlilik və Ümumi Rifah meyarları Ümumiyyətlə, aşağıdakı məsələləri həll etmək baxımından indikatorlar 4 qrupa bölünə bilər:
Hazırda milli və beynəlxalq təsisatların istifadə etdikləri indikatorlar top- lusunun çoxu DPSİR zənciri və ya onun bir hissəsinə əsaslanır. Bu toplular, baş verdiyi coğrafi səviyyədən asılı olaraq, iqlim dəyişməsi, oksidləşmə, tok- sik çirklənmə və tullantılar kimi əsas ekoloji məsələlərə münasibətdə faktiki vəziyyəti təsvir edir. Hərəkətverici qüvvələrin indikatorları cəmiyyətdə baş verən sosial, demoq- rafik və iqtisadi inkişafı və bunun nəticəsi olaraq yaşam tərzi, istehlak səviyyəsi və istehsal modellərində baş verən dəyişiklikləri təsvir edir. Əsas hərəkətverici qüvvələr əhali artımı və fərdlərin ehtiyac və fəaliyyətində baş verən inkişafdır. Bu cür əsas hərəkətverici qüvvələr istehsal və istehlakın bütün səviyyələrində dəyişiklilkər doğurur. Istehsal və istehlakda baş verən bu cür dəyiçikliklər vasitəsilə hərəkətverici qüvvələr ətraf mühiti təzyiqə məruz qoyur. Təsviri in- dikatorlara misal kimi fərdi maşınların və nəqliyyat vasitələrinin sayını göstərə bilərik.
tısında, ehtiyatlardan istifadə, və torpaqlardan istifadə sahəsində inkişafı təsvir edir. Cəmiyyətin göstəridiyi təsir ekoloji şəraitin dəyişməsində özünü göstərən təbii proseslərə çevrilir. Təzyiq indikatorlarına misal olaraq hər sektorun payına düşən CO 2 emissiyasını, tikinti məqsədil ilə qayalarda, daşlardan və qumdan istifadə edilməsini və yolların çəkilməsi üçün istifadə edilmiş torpaqların miq- darını göstərə bilərik. Vəziyyət indikatorları müəyyən zonada fiziki fenomenin (məsələn tempera- tur), bioloji fenomenin (məsələn balıq dəstəsi) və kimyəvi fenomenin (məsələn atmosferdə CO 2 -nin toplanması) kəmiyyət və keyfiyyətini təsvir edir. Vəziyyət indikatorları, məsələn, hazırda mövcud olan meşə və vəhşi təbiət ehtiyatlarını, göllərdə fosfor və kükürdün miqdarını, və ya qonşuluqda yerləşən hava limanı- nın yaratdığı küyün səviyyəsini təsvir edə bilər. Ətraf mühitə göstərilən təzyiqin nəticəsi olaraq ekologiyanın vəziyyəti dəyişir. Bu dəyişikliklər sonradan ekologiyanın sağlamlıq üçün zəruri olan • Ətraf mühitdə və ya insanlarla nə baş verir? (A Tipli və ya Təsviri indikatorlar) • Baş verənlər əhəmiyyətlidirmi? (B Tipli və ya Dinamika indikatorlar) • Vəziyyət yaxşlaşrm? (C Tipli və ya Səmərəlilik indikatorlar) • Ümumiyyətlə daha yaxş vəziyyətdəyikmi? (D Tipli və ya Rifah indikatorlar)
Yüklə 5,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|