Fesil indd
Yüklə 5,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müvəqqəti (nəsillərarası) xarici təsirlər
- Regional və qlobal xarici təsirlər
195 Məsələn, kimya zavodu kənar məhsul kimi tullantını yaxınlıqdakı çaya və atmosferə atır. Bu, digər şirkətlər və istehlakçılar üçün yüksək sosial xərc (məsələn, təmizləmə xərcləri və ya sağlamlığa çəkilən xərclər) yaratmaqla mənfi xarici təsirlər yaradır. Ümumiyyətlə, xarici xərclər aşağıdakı düstur ilə kobud şəkildə xarakterizə oluna bilər: Xarici təsir xərcləri = Zərərin miqyası x zərərin hər vahidinə (1) görə Ətraf mühitə dəyən ziyanın dəyəri, hardakı
ifadəsi ilə; Zərərin miqyası fiziki vahidlərlə ifadə edilir (tullanmış kiloqramlar və ya çirklənmiş hektarlar); və Ətraf mühitə dəyən ziyanın dəyəri (VED) zərərin hər fiziki vahidinə münasibətdə pul dəyəri ilə ifadə olunur. Xarici təsirlər iqtisadi fəaliyyətin hər bir sahəsində demək olar ki eyni- dir və ya istehlak, ya da istehsalın nəticəsi olaraq yaranır. Suların çirklənməsi əsasən istehsal müəssisələrindən axıdılan tullantıların; havanın çirklənməsi və küyün səviyyəsinin artması isə hər ikisinin hesabına baş verir. Məsələn, həm sənaye tullantıları, həm də qabların yuyulması nəticəsində yaranan qalıqlar ka- nalizasiya, daha sonra isə su təchizatı sisteminə axıdılır. Avtomobillər, sənaye müəssisələrinin tüstü bacaları və kömür əsasında çalışan istilik stansiyaları bir çox şəhərləri bürüyən tüstünün yaranmasına və dünyanın ən ucqar yerlərində düşən turşulu yağışların yağmasına səbəb olur. Istehsalatın bir çox formaları xa- rici təsirlər yaradır. Misal kimi hava limanlarına yaxın yerlərdə havanın küylə çirklənməsi, xoşagəlməyən reklam lövhələri və zibilliklər və zəhərli tüstü bura- xan zavodları göstərmək olar. Əgər qiymət mexanizmi istehsalın və istehlakın sosial xərclərini və sosial
nəzərə alınmaması, bazarda malların ifrat istehsalına səbəb olur, çünki istehlak- çılar onların tam dəyərini ödəmirlər. Bu o deməkdir ki, istehsalın sosial xərci (ümumi fərdi xərc plyus hər hansı xarici təsir xərci) istehlakçılar tərəfindən ödənməmiş qalır. Əgər istehlakçılar tam xərci ödəməyə məcbur olsaydılar, onda daha az mal istehsal oluna və istehlak oluna bilərdi. Kənd təsərrüfatı sənayesi üçün gübrə istehsal edən və istehsal prosesi nəticəsində ətraf mühitə dəyən xarici təsirlər (çirklənmə) yaradan şirkətin misa- lına nəzər salaq. Aşağıdakı diaqram göstərir ki, istehsalatın marjinal sosial xərci məhsul istehsalçısının/təchizatçısının çəkdiyi fərdi xərcdən artıqdır. 196 Əgər istehsalçının öz gəlirlərini maksimallaşdırmaqda maraqlı olduğunu fərz etsək, onda istehsalçı məhsulun istehsalı nəticəsində yaranan yalnız fərdi
hasilatın gəlirləri maksimallaşdırma səviyyəsi Q1-dir. Lakin istehsalın sosial baxımdan effektiv səviyyəsi xarici təsirlərin yaratdığı xərcləri də nəzərə alır. Sosial baxımdan optimal hasilat səviyyəsi aşağı olmaqla Q2-dir. Bu, fərdi baxımdan optimal olan hasilatın səviyyəsinin sosial baxımdan optimal olan hasilatın səviyyəsindən artıq olmasına səbəb olur. Xarici təsirləri yaradan istehsalçı istehsalın xərclərinin azaldılmasında və gəlirlərin artırılma- sında maraqlı olduğundan, həmin xarici təsirlərin yartdığı xərcləri öz hesabla- malarında nəzərə almır. Yuxarıdakı diaqramda, Q1-dəki hasilat nəzərə alınarsa, fərdi cəhətdən opti-
197 mal hasilat fərdi marjinal faydanın fərdi marjinal xərcə bərabər olduğu za- man yaranır. Bununla belə cəmiyyət üçün bütövlükdə sosial optimum Q2-də so- sial marjinal fayda=sosial marjinal xərc olduqda yaranır. Mənfi xarici təsirlərin nəzərə alınmaması bazar mexanizminin iflasına bir nümunədir. Qeyd etmək lazımdır ki, xarici təsirlər müsbət olub, cəmiyyət üçün xari- ci fayda yarada bilər. Məsələn, torpağını becərməməyi seçən torpaq sahibi su mənbəyini bütün icma üçün umumi olan yeraltı su təbəqəsində yığılmaq üçün saxlaya bilər. Bu baxımdan xərc və faydaların təhlili həm sosial xərclər, həm də istehsalatın faydasının hesablanması və pul şəklində ifadə edilməsi üçün faydalı ola bilər. Geniş mənada, xarici təsirlər ətraf mühitə vurduqları effektin (nəsildən- nəsilə, ölkələr, sektorlar və ya regionlar üzrə) növündən asılı olaraq təsnifləşdirilə bilər: müvəqqəti (və ya nəsillərarası), qlobal, sektorlararası, regionlararası və yerli. Davamlı inkişaf kontekstində müvəqqəti və qlobal xarici təsirlər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Müvəqqəti (nəsillərarası) xarici təsirlər davamlılıq konsepsiyası ilə əlaqədardır. Bugünki nəsillər öz tələblərini gələcək nəsillərin öz tələblərini ödəmək imkanını məhdudlaşdırmadan ödəməlidir. Mövcud istehsal və istehlak modelləri qeyri-davamlıdır, belə ki, onlar qlobal miqyaslı ətraf mühit problemlərinin yaranmasına, yenilənən və yenilənməyən təbii ehtiyatlardan ifrat istifadəyə, insanların sağlamlığının pisləşməsinə və ekologiyanın çirklənməsinə səbəb olur ki, bununla da gələcək nəsillərin öz təlabatlarını ödəmək imkanlarının məhdudlaşması təhlükəsi yaradır. Bu cür inkişaf modelində gələcək nəsillər bugün aparılan antropogen fəaliyyətin törətdiyi xarici sosial xərclərin – xarici effektlərin – yükünü çəkməli olacaq- lar. Kənd təsərrüfatı üçün istifadə edilən torpaqların geniş miqyasda deqra- dasiyası, ucuz enerji resurslarının tükədilməsi gələcək nəsillər üçün ərzaq və enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı böyük problemlər yaradacaqdır ki, hətta ən bəsit təlabatın ödənilməsi belə böyük xərclərin çəkilməsini tələb edəcəkdir. Bu da öz növbəsində insanların həyat standartlarının pisləşməsinə və daha sonra yoxsul- luğa gətirib-çıxaracaqdır. Lakin müsbət xarici təsirlərin də mövcud olması istisna deyildir. İnsan ka- pitalının gücləndirilməsi, təhsilin irəlliləməsi, texnoloji nailiyyətlər gələcəkdə xərclərin azaldılmasına gətirib-çıxara bilər. Yeni enerji mənbələrinin tətbiqi (külək və günəş enerjisi) və bir çox xəstəliklərin kökünün kəsilməsi gələcəkdə müsbət iqtisadi nəticələrə səbəb olacaq.
verib, transsərhəd çirklənmə ilə əlaqədardır. Bəzi ölkələr tərəfindən atmosferin çirklənməsi və zərərli maddələrin çaylara axıdılması digər ölkələr üçün ekolo- ji və iqtisadi problemər yaradır. Kür və Araz çaylarının mənsəbində yerləşən Yüklə 5,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|