Fesil indd
Yüklə 5,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
198 Azərbaycan üçün bu ciddi bir problemdir, belə ki, ölkə çayların mənbəyində yerləşən ölkələrin çaya axıtdıqları tullantıların qəbul edicisidir. Tbilisi yaxın- lığında yerləşən Rustavili sənaye zonası Gürcüstandan keçməklə Azərbaycana axan Kür çayının çirklənməsinin əsas mənbəyidir. Mənbədə yerləşən qonşu ölkələr su elektirk stansiyalarının fəaliyyətini təmin etmək üçün dambalardan istifadə edirlər ki, bu da Azərbaycana lazım olan suyun miqdarını azaldır. Kür və Araz çaylarında suların çirklənməsi Xəzər dənizi üçün də təsirsiz ötüşmür. Inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasındakı münasibətlər ba- xımından qlobal xarici təsirləri tam şəkildə nəzərə almaq əhəmiyyətlidir. Inki- şaf etmiş sənaye ölkələri ətraf mühiti ən çox çirkləndirən və təbii resurslardan istifadə edənlərdir ki, bunun mənfi ekoloji təsirləri ilə daha çox kasıb ölkələr üzləşir. Gəlin qlobal istiləşmə misalını nəzərdən keçirək. Ssenariyə görə qlobal temperatur artıqca dəniz səviyyəsi bir metr qalxan zaman Banqladeşin ərazisinin 17%-i suyun altında qalmış olacaq, baxmayaraq ki, bu ölkə GHG tullantılarının yalnız 0.3% görə məsuliyyət daşıyır. Ətraf mühitə dəyən zərər vəziyyətdən asılı olaraq azaldıla bilərmi? Fərdi şəxs məhkəmə qaydasında dəymiş zərərin ödənilməsini tələb etməklə, fermerləri təbiəti pestisidlərlə çirkləndirmədən yayındıra bilərmi? Problem on- dan ibarətdir ki, məhkəmə prosesləri çox zaman dəymiş zərərdən artıq olan əqd xərcləri (hüquqşünasların haqqı və s.) tələb edir. Məsələn, böyük şəhərdə havanı çirkləndirənlərin hamısını fərdi qaydada məhkəməyə cəlb etmək dəymiş zərərə görə potensial şəxsi təzminatdan daha baha başa gələ bilər. Lakin dəymiş ziyan genişmiqyaslı olduqda (məsələn, 2010-cu ildə Meksika Körfəzində BP-nin ope- ratoru olduğu neft quyusundan neftin dənizə axması) insanlar hüquqi vasitələrə əl ata bilərlər. Problemin həlli hər bir şirkəti günahı olmayan üçüncü şəxslərin məruz qaldığı çirklənmə xərclərini mənimsəmək (tam şəkildə nəzərə almağa) məcbur etməkdir. Əgər hər bir alıcı məhsulun tam xərcini (ətraf mühitə dəyən zərər də daxil olmaqla) ödəyərsə, xarici təsirlər mənimsənilmiş olacaq və isteh- sal və istehlakın optimal miqdarını təmin edəcəkdir. Xarici təsirlərin yaratdığı xərclərin mənimsənilməsi və ictimai xərcin tam şəkildə nəzərə alınması üçün siyasi alətlərdən biri xüsusi Piquvian (Pigouvian) vergisidir. Piquvian vergisi ətraf mühitə dəyən zərərin qarşısını almaq və ya onun nəticələrini aradan qaldırmaq məqsədilə ətraf mühiti xarici təsirə məruz qoyan (ətraf mühitə zərər yetirən) şəxsə tətbiq edilir. Xarici təsirlərin mənimsənilməsi davamlı inkişafa keçidi təmin edən iqtisadi mexanizmlərin əsas funksiyasıdır. Xüsusilə, bu, inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən inkişaf etməkdə olan ölkələrə əlavə maliyyə resurslarının ayrılmasını nəzərdə tutur. Məsələn, əgər GHG tullantısı- na icazə ÜDM-in həcmi və əhalinin sayı əsasında (ÜDM-in həcminin 50% və əhalinin sayının 50% ) müəyyən olunsaydı, inkişaf etmiş ölkələr ÜDM-lərinin 5%-dən az olmayan hissəsini inkişaf etməkdə olan ölkələrə verməli olardılar.
199 Xərclərin tam şəkildə müəyyən edilməsi baxımından xarici təsirlər məsələsi və onları nəzərə almağın əhəmiyyəti iqtisadi nəzəriyyədə ge- niş şəkildə öz əksini tapmışdır. Lakin təcrübədə xarici təsirlərin real olaraq hesablanması problematikdir və çox- lu sayda çətinliklərin mövcud olması siyasətçilər və qərarqəbuledicilər üçün başağrısı yaradır. Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz bazar mexanizmlərinin iflası, təbii ehtiyatların aşağı dəyərləndirilməsi və ya heç bir iqtisadi dəyər müəyyən edilməməsi (biz bu məsələyə növbəti bölümdə qayıdacağıq) və ətraf mühitə dəyən ziyanın dəyərləndirilməsi üçün istifadə edilən hesablamaların mürəkkəb təbiəti bu cür çətinliklərdəndir. Qərar qəbul edilən və ya inkişaf strategiyası ha- zırlanan zaman bu və digər faktorlar xarici təsirlərin dəqiq və tam surətdə hesab- lanmasını çətinləşdirir.
Ətraf mühit və təbii ehtiyatla- rın qiymətləndirilməsi dedikdə çox zaman bazarın dolayı istifadə və ya fayda kimi nəzərə almadığı resurs- lar da daxil olmaqla, təbii ehtiyatla- rın və ekosistemin iqtisadi dəyərinin müəyyən edilməsi başa düşülür. Haşiyə 7.5-də sağlam ekosistemin təqdim etdiyi xidmətlərin nümunəvi siyahısı verilmişdir. Məsələn, hamımızın dağlardan axan və mənzillərimizə təchiz edilən təmiz sudan istifadə etməyimizə baxma- yaraq, meşələrin suayrıcı funksiyası bazar dəyəri və ya qiyməti olmayan faktor olaraq qalmaqda davam edir. Ekosistemlər iqlimin tənzimlən- məsi, sellərin tənzimlənməsi və torpaqların formalaşması kimi həyatı təmin etmək üçün əhəmiyyətli olan tənzimləmə xidmətləri təqdim edir. Onlar həmçinin əyləncə və estetik dəyərə Sağlam yay örüşləri kimi Azərbaycanda ekosistemin təqdim etdiyi xidmətlərin dəyəri ildə 10.6 milyon civarndadr. Artan seldən mühafizə, təmiz suyun təmin edilməsi və sağlam və məhsuldar heyvandarlğ özündə ehtiva edir.
200 malikdirlər. Əgər ekosistemlərin bu xidmətləri təqdim etmək imkanları məhdudlaşarsa, həyatımız ciddi şəkildə pisləşər: bununla belə onların dəyəri nəzərə alınmır və bu xidmətlər daim mövcud olan kimi qəbul edilir. Təbii ehtiyatların iqtisadi dəyərlərinin müəyyən edilməsi davamlı inkişafın təmin edilməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir, belə ki, bu, aşkar görünəndən kənara baxan və təbii ehtiyatların tam iqtisadi dəyərini nəzərə alan qərarlar qəbul etməyə imkan verir. Məsələn, ənənəvi nəzərlə baxsaq, meşədəki kəsilmiş agac ÜDM-in artması- na səbəb olur, çünki meşə materialları istehsal olunur. Bu cür yanaşma “xammal mübadiləsi” perspektivi kimi təsvir edilir, belə ki, o, ölkənin təbii sərvətlərinin xammalın bazar dəyərinə satılmasını nəzərdə tutur. Xammalın genişmiqyaslı is- tehsalının iqtisadi artıma çevrilməsi güman edilir. Nəzərə alınmayan isə iqlimin tənzimlənməsi, qrunt sularının dövriyyəsi, ha- vanın təmizlənməsi, karbon qazının udulması, quşlar və digər fauna üçün yaşa- yış mühiti və torpağın eroziyadan qorunması kimi ekoloji xidmətlər təklif edən agacın kəsilməsi nəticəsində yaranan zərərdir. Bu cür dolayı dəyərlərin nəzərə alınmaması müəyyən bir resursun natamam şəkildə qiymətləndirilməsinə səbəb olur ki, nəticədə resursların deqradasiyasına səbəb olan səhv qərarlar və fəaliyyət proqramlarının qəbul edilməsinə gətirib- çıxarır. Ölkənin təbii kapitalının, yəni ətraf mühit və təbii ehtiyatlarının deqra- dasiyası qeyri-davamlı inkişafa və iqtisadi artım haqqında yanlış fikirlərin ya- ranmasına səbəb olur. Mədəni və mənəvi baxımdan, təbii ehtiyatlara mövcudluluq dəyəri təltif edilə bilər; ətraf mühitin qorunub-saxlanması və ya nəsli kəsilməkdə olan növlərin sadəcə olaraq mövcudluğunu təmin etmək məqsədilə mühafizə edilməsi insanla- rın təbii arzusu ola bilərdi. Təbii ehtiyatlar gələcək nəsillərə ötürülə bilən dəyərli irs kimi də nəzərdən keçirilə bilər. Mədəni eyniliyin və inancların təbii mühitlə sıx şəkildə bağlı olduğu yerli icmalarda bu dəyər xüsusilə qiymətləndirilir. Bununla belə ekosistemin təqdim etdiyi xidmətlər çox zaman dolayı və qey- ri-maddi olduğundan onların qiymətləndirilməsi, həqiqətən də çox mürəkkəb və çətin olur. Mövcud qiymətləndirmə təşəbbüsləri çox saylı metod və indikatorları özündə ehtiva edir. Bir misala nəzər yetirək: Meşələrin suayrıcı funksiyası su istifadəçilərinin (ev təsərrüfatı, fermalar, hidroelektrik stansiyaları) təmiz və güclü suyun təmin ediməsi üçün verməyə hazır olduqları qiymət baxımından iqtisadi dəyərə malikdir. Bu cür qiymət ehti- yatlar azaldıqca proporsional olaraq artır.
Yüklə 5,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|