Fesil indd
Yüklə 5,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7.3 Ətraf mühit və iqtisadiyyatın balanslaşdırılması
- (xarici faktorlar)
193 vab verməyən sanitariya və gigiyenanın olmamasının nəticəsidir. Ümumiyyətlə, bu cür ölüm hallarının 99%-indən çoxu inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına düşür.
Bu baxımdan uşaqlar daha böyük təhlükə ilə üzləşirlər. Qeyri-sağlam və qeyri-təhlükəsiz mühit dünya üzrə hər 4 uşaqdan 1-nin ölümünə bais olur. Hər il ətraf mühitin şəraiti ilə bağlı yaranan xəstəliklər, tənəffüs yollarının kəskin infeksiyası və diareya da daxil olmaqla, ən azı 3 milyon yaşı 5-dən aşağı uşaqla- rın ölməsinə gətirib-çıxarır ki, bu rəqəm Avstriyanın, Belçikanın, Hollandiyanın, Portuqaliyanın və İsveçrənin yaşı beşdən aşağı olan əhalisinin birgə sayından artıqdır. Bəzi istehsalat prosesləri merkuri və dioksin kimi zərərli kimyəvi maddələrin istehsalı və tullanmasına səbəb olur. Dioksin metal əridilməsi, ka- ğız selilozun xlorla ağardılması və bəzi herbisid və pestisidlərin istehsalı zamanı yaranan kənar məhsuldur. O, həddindən artıq zəhərli olmaqla yanaşı reproduktiv və inkişaf problemlərinin yaranmasına, immun sisteminin zədələnməsinə, hor- monların fəaliyyətinə maneə yaratmaqla xərcəng xəstəliyinin yaranmasına səbəb olur. Tullantıların nəzarətsiz şəkildə yandırılması (bərk və xəstəxana tullantıları) tam yanmayan dioksinin ətraf mühitə yayılmasının əsas səbəbidir. Atom reaktorlarının təhlükəsizliyi, atom materiallarının hazırlanması və yüksək-dərəcəli atom tullantılarının təhlükəsiz şəraitdə saxlanması və ya məhv edilməsi sağlamlığa təsir göstərə biləcək əhəmiyyətli ətraf mühit məsələsidir. Radiasiyanın əsas mənbəyi olan radon və digər təbii mənbələrin təsirinə məruz qalma geoloji şəraitdən asılı olaraq bəzi ölkələrdə ciddi problemdir. Azərbaycanda ətraf mühitin sağlamlığa göstərdiyi təsirin bəzi nümunələri Haşiyə 7.4-də verilmişdir. Ətraf mühitin insan inkişafına göstərdiyi digər təsirlər Pis mühit məhrumiyyətlərlə üzləşən əhali qrupları, xüsusilə qızlar arasında təhsilin inkişaf etməsinə maneə yaradır. Dünyanın bir çox yerlərində icbari ibti- dai təhsilin olmasına baxmayaraq, boşluqlar qalmaqda davam edir. İİİ aşağı olan ölkələrdə ibtidai məktəb yaşına çatan hər 10 uşaqdan təqribən 3-ü ibtidai məktəbə getmir, hətta məktəbə gedən uşaqlar bir çox məhdudiyyətlərlə (bəziləri ətraf mühitlə əlaqədardır) üzləşir. Məsələn, elektrik enerjisinin olmaması həm birba- şa, həm də dolayı təsirlərə malikdir. Elektrik enerjisinin olması yaxşı işıqlandır- ma təmin etməklə təhsil saatlarını uzatmağa, həmçinin, müasir sobadan istifadə etməklə odun və suyun yığılması kimi təhsilin inkişafını zəiflədən və məktəbə qəbulun səviyyəsinin aşağı olmasına səbəb olan fəaliyyətə sərf edilən vaxtı azalt- mağa imkan verə bilər. Resurs toplama və məktəbdə oxuma fəaliyyəti ilə daha çox qızlar məşğul olduğundan daha çox onlar mənfi təsirlərə məruz qalırlar.
194 Təbii fəlakətlər inkişaf üçün ciddi maneələr yarada bilər. Təbii fəlakətlər səbəbindən ölüm hallarının yüksək olduğu hər 10 ölkədən 6-sı, Niger, Mali və Anqola da daxil olmaqla Çoxfaktorlu Yoxsulluq İndeksi (ÇYİ) göstəricilərinə görə ilk onluqda dururlar. UNDP-nin İnsan İnkişafı haqqında 2011-ci il He- sabatı üçün müstəqil ekspertlər tərəfindən aparılan təhlil göstərir ki, ekstrimal hava şəraitinə məruz qalan insanların sayının 10 faiz artması gəlirlərə böyük təsir göstərməklə ölkənin İİİ-nin 2% azalmasına səbəb oldu. Lakin bunun yükü heç də bərabər paylanmır: daşqınlar, güclü küləklər və torpaq sürüşmələrinin nəticəsi olaraq zədə və ölüm riskinə uşaqlar, qadınlar, qocalar, xüsusilə yoxsullar daha çox məruz qalırlar. Ekoloji təzyiq münaqişələrin baş verməsi mümkünlüyü ilə əlaqələndirilə bilər. Lakin əlaqə birbaşa deyil, və fərdləri, icmaları və cəmiyyəti ekoloji deqra- dasiyanın yaratdığı təhlükə qarşısında qoyan siyasi, iqtisadi və kontekstdən asılı olan geniş faktorların təsirinə məruz qalır.
İqtisadi və ekoloji məqsədlər çox zaman bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən kimi nəzərdən keçirilir. Belə bir fikir mövcuddur ki, seçim onlardan birinin lehinə edilməlidir və onların hər ikisinə eyni anda çatmaq mümkün deyildir. Lakin bu cür düşüncə heç də həmişə düzgün deyildir, belə ki, iqtisadiyyatın və ekologiyanın harmonik inkişafını sübut edən hallar mövcuddur. Bu cür şəraitləri anlamaq və davamlı inkişafa keçidi mümkün etmək üçün bu cür keçidin sosial-iqtisadi təsirlərini düzgün qiymətləndirmək əhəmiyyətlidir. Bu, ətraf mühitin çirkləndirilməsi (xarici faktorlar) nəticəsində dəyən ziya-
tələb edir. Bu fəsildə “bazar mexanizminin iflası” konsepsiyasını, iqtisadi in- kişafın xarici faktorlarını (xarici təsirləri) və təbii ehtiyatların iqtisadi cəhətdən dəyərləndirilməsini nəzərdən keçirəcəyik. Xarici təsirlər və bazar mexanizminin iflası “Mənfəət və zərərin fərdi qaydada hesablanmış xərci mənfəət və zərərin cəmiyyətin hesabladığı xərcdən fərqli olduğu” zaman xarici təsirlər yaranır. Bazar sazişlərində öz əksini tapmayan və ona görə uyğun təzminat verilməyən mal və xidmətlərin istehsalı və/və ya istehlakından yaranan üçüncü tərəf (və ya
istehsalın fərdi xərci onun “sosial” xərcindən daha az olmağa meyillidir. SOSİAL XƏRC = FƏRDİ XƏRC + XARİCİ TƏSİRLƏR Yüklə 5,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|