Əlyazması hüququnda ƏJDƏrzadə elsevər məCĠd oğLU

31 

 

D

3

 – proqnozun həyata keçirildiyi dövr ərzində ötən dövrlər üzrə  ödənilməsi 

gözlənilən borclar hesabına əlavə daxilolmaların məbləği. 

Əlavə  dəyər  vergisi  üzrə  daxilolmaların  proqnozlaşdırlmasının  ikinci  üsulu 

əvvəlki  dövr  üzrə  faktiki  daxilolmaların  planlaşdırılan  dövrə  ekstrapolyasiyasına 

əsaslanır.  Bu  üsula  əsasən  proqnozlaşdırmadan  əvvəlki  dövrdəki  vergi 

daxilolmalarının  mütləq  qiyməti  inflyasiyanın  proqnozuna  uyğun  olaraq 

indeksləşdirilir. 

Proqnozlaşdırmanın  bu  üsulu  birinci  üsula  nəzərən  kifayət  qədər  sadədir, 

lakin struktur dəyişikliklərini nəzərə almağa imkan vermir. 

Əlavə dəyər vergisi üzrə daxilolmaların bu üsula əsasən proqnozlaşdırılması 

aşağıdakı göstəricilərin qiymətləndirilməsinə əsaslanır: 



 

əvvəlki dövrdə hesablanmış verginin məbləği; 



 

əvvəlki dövrdə əvəzləşdirilən verginin məbləği; 



 

istehlak qiymətləri indeksinin proqnoz göstəriciləri; 



 

ötən illər üzrə borcların ödənilməsindən əlavə daxilolmaların həcmi; 



 

yığım əmsalının proqnozlaşdırılan qiyməti. 

Əlavə dəyər vergisi üzrə daxilolmaların proqnozıaşdırılmasının üçüncü üsulu 

əlavə  dəyər  vergisinin  vergitutma  bazasının  birbaşa  proqnozlaşdırılmasına 

əsaslanır.  Bu  zaman  vergitutma  bazasının  proqnozlaşdırılması  həm  mütləq 

göstəricilərlə, həm də ümumi daxili məhsulda xüsusi çəki əsasında həyata keçirilə 

bilər. 

 Aksizlər  üzrə  daxilolmaların  proqnoz  qiymətinin  hesablanması  aksizli 

malların  istehsal  həcminin,  onların  buraxılış  qiymətlərinin  və  aksiz  dərəcələrinin                  

proqnozuna əsasən həyata keçirilir. Aksizlərin proqnozlaşdırılması aksiz vergisinə 

cəlb  olunan  məhsullar  üzrə  ayrı-ayrılıqda  aşağıdakı  düstur  vasitəsilə  həyata 

keçirilir: 

A

pr 

= A

b

 x

 T

pr 

x 

S

pr 

Burada   A

b 

– buraxılan məhsul növü üzrə baza dövründə faktiki aksiz 

daxilolmalarının həcmi;

 

---

32 

 

T

pr 

– baza dövrü ilə müqayisədə planlaşdırılan dövrdə istehsal və satış 

həcminin dəyişmə surətinin proqnozu;

 

S

pr 

– baza dövrü ilə müqayisədə planlaşdırılan dövrdə aksiz dərəcəsinin 

dəyişmə surətinin proqnozu. 

Vergi qanunvericiliyində həm spesefik, həm də advalor dərəcələrdən istifadə 

edildiyi zaman aksiz dərəcəsinin artım surəti aşağıdakı kimi təyin olunur: 

 

                  C + Q x P /100 

 

         S =  ---------------------- 

                            Co +Qo x Po /100 

 

 C və C

0 

– müvafiq olaraq plan və baza dövrlərində spesefik aksiz dərəcələri; 

 Q  və  Q

0 

–  müvafiq  olaraq  plan  və  baza  dövrlərində  ölçü  vahidinə  advalor 

dərəcəsinin tətbiq edildiyi məhsulun qiyməti; 

P  və  P

0 

–  müvafiq  olaraq  plan  və  baza  dövrlərində  advalor  aksiz  dərəcəsi 

(faizlə). 

Əgər  yalnız  spesefik  dərəcələr  tətbiq  edilərsə,  onda  P  =  P

0 

=  0  olar  və 

yuxarıdakı düstur aşağıdakı şəkil alar:        

                S = C / C

0

 

İstehsal və satış həcminin dəyişmə surəti aşağıdakı kimi təyin olunur: 

 T

i

 

= A

i

 / A

i

 -1 

x

 S

i

 

Burada     A

i

  və  A

i

-1 

– buraxılan aksizli mal üzrə müvafiq olaraq i və i-1-ci 

dövrlərdə aksiz daxilolmalarının həcmi; 

      S

i 

– i-ci dövrdə aksiz dərəcəsinin dəyişmə sürəti. 

Aksizlər  üzrə  proqnoz  hesablamaların  əsasını  aksizli  malların  istehsal 

həcminin  və  onların  təxmini  sərbəst  topdansatış  qiymətlərinin  səviyyəsinin 

qüvvədə  olan  qanunvericiliyə  uyğun  olaraq  hər  məhsul  növü  üzrə  aksiz  vergisi 

dərəcələrinin  proqnozlaşdırılması  təşkil  edir.  Şərti  olaraq  aksizlərin  məbləğini  30 

min manat səviyyəsində qəbul edək. 

Amortizasiya  məbləğinin  proqnozlaşdırılmış  həcmi  hesabat  dövrü  ərzində 

əsas  vəsaitlərin  təxmini  yeniləşmə  və  istismardan  çıxma  templəri,  maşın,  dəzgah 

---

33 

 

və  avadanlıqların  qiymətinin  dəyişməsi  və  gözlənilən  inflyasiyanın  anoloji 

göstəriciləri  üzrə  hesablanır.  Sair  pul xərclərinin proqnozlaşdırılması  da  bu  sxem 

üzrə müəyyənləşdirilir.   

ƏDV-nə  cəlb  olunmayan  məbləğ  qanunvericiliyə  müvafiq  olaraq  müəyyən 

edilir.  Buraya  ölkə  ərazisindən  kənara  ixrac  edilən  malların  (işlərin,  xidmətlərin) 

dəyəri,  şəhər  sərnişin  nəqliyyatının  xidmətləri,  xalq  təhsili  sferasının  xidmətləri, 

mənzil  tikintisi,  büdcə  hesabına  yerinə  yetirilən  elmi  tədqiqat  və  sınaq-

konstruksiya işlərinin maliyyələşdirilməsi və s. daxildir. 

ƏDV-nə cəlb edilməyən dövriyyələr üzrə əlavə dəyər əldə edilmiş material 

məsrəflərinin dəyəri çıxılmaqla müəyyənləşdirilir. Vergiyə cəlb olunmayan mallar 

(işlər,  xidmətlər)  üzrə  əlavə  dəyərin  məbləği  əsasən  regionun  (rayonun) 

xüsusiyyəti, müəssisənin ixtisası, məhsul ixracının həcmi və s. müəyyən edilir. 

Büdcənin  hesablanması  praktikasında  həmçinin  hər  bir  vergi 

daxilolmalarının  proqnoz hesablamaları  aparılır.  Bir  sıra vergilər üzrə proqnozlar 

onların  daxilolma  dinamikası  nəzərə  alınmaqla  tərtib  olunur.  Bunun  üçün  isə  bir 

qayda  olaraq,  hesabat  ilinin  doqquz  ayı  ərzində  onların  faktiki  daxil  olması 

haqqında  məlumatlar  və  IV  rübdəki  gözlənilən  daxilolmalar  əsas  götürülür. 

Beləliklə, hesabat ili üçün  baza müəyyənləşdirilir ki, onun da əsasında perspektiv 

üçün vergi daxilolmaları proqnozlaşdırılır.  

Sair  vergilərin  hesablanmasının  göstərilən    metodu  (o  cümlədən  yerli 

büdcəyə) onların gəlir vergisi, mənfəət vergisi və ƏDV-sində olduğu kimi birbaşa 

yolla hesablanmasını da istisna etmir. Dövlət və yerli büdcələrin əsasını təşkil edən 

vergilər üzrə proqnoz hesablamaları birbaşa metodla aparılmalıdır. 

 

1.4. Vergi daxilolmalarının təhlili 

Dövlətin  sosial-iqtisadi  siyasətininin  həyata  keçirilməsi  üzrə  məsələlərin 

həlli  birbaşa  vergi  daxilolmalarının  həcmindən  asılıdır.  Bu  baxımdan  vergi 

daxilolmalarının,  vergitutma  bazası  və  onun  tərkib  elementlərinin  inkişaf 

---