Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
26 
Orqanizmdə  rast  gəlinən  bir  qrup  elementlər  biosistem  üçün  əvəz 
olunmaz elementlər olduğundan onlar biogen elementlər adlanırlar: H, 
O,  Ca, N, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, J, Mn, Cu, Co,  Fe, Zn, Mo, V.  Bu 
elementlər fermentlərin, hormonların və vitaminlərin tərkibində olaraq, 
onların çatışmaması nəticəsində qarşısıalınmaz xəstəliklər baş verir. 
Canlı  varlığın  yaranması  və  var  olması  üçün  bəzi  metallar  əvəz 
olunmazdır  ki,  bölgü  zamanı  bunlar  10  element  olub,  həyat 
elementləri  adlanırlar:  Ca,  K,  Na,  Mg,  Fe,  Zn,  Cu,  Mn,  Mo,  Co. 
Məlumdur ki, homoqlobinin tərkibinə daxil olan iki valentli dəmir ionu 
(Fe
+2
)  ağ  ciyərdən  oksigeni  alaraq  toxumalara  daşıyır.  Orqanizmdə 
Mg
+2
  kationu  çatışmadıqda  Fe
+2
  ionunun  sintezi  getmir  ki,  bu  da 
anemiya  xəstəliyini  yaradır.  Çox  maraqlıdır  ki,  torpaqda  (əsasən  gilli 
və  karbonatlı torpaqlarda)  Fe
+2
 kationu çatışmadıqda  xlorofilin sintezi 
getmir  və  bitkilərdə  xloroz-  yarpaqların  saralması  –xəstəliyi  əmələ 
gəlir. 
Aşağıdakı  cədvəldə  kimyəvi  elementlərin  orqanizmdə,  daha 
doğrusu orqanlarda toplanması göstərilmişdir. 
Kimyəvi  elementlərin  insan  orqanizmində  rolu  müxtəlifdir. 
Makroelementlər  –  toxumaları  əmələ  gətirir,  osmos  təzyiqinin 
sabitliyini saxlayır, ion mübadiləsini həyata keçirirlər. 
 
Orqanlar 
Elementlər 
Tüklər 
Al, As, V 
Beyin 
Na, Mg, K, Li 
Hipofiz 
Zn, Br, Mn, Cr 
Göz mayesi 
Na, Cl 
Göz bəbəyi 
Ba 
Dişlər 
Ca, Mg, F 
Diş əti 
Ca, P 
Qalxanabənzər vəzi 
J, Zn, Br 
Ürək 
Ca, K 
Ağ ciyər 
Li, Na 
Skelet əzələləri 
Li, Mg, K 
Sümük toxuması 
Ca, Na, Mg, K, P 
Mədəaltı vəz 
Mg 
Qan 
Fe, Li, Na, Ca, K 
Qara ciyər 
Li, Se, Mo, Zn, Ca, Mg, K, Cu 
Böyrəklər 
Li, Se, Ca, Na, Mg, K, Mo, Cd, Hg, U 
Onurğa beyni 
Na 
Mədəaltı vəz 
Na, Cl 

---

 
27 
Mikroelementlər 
maddələr 
mübadiləsində, 
hüceyrələrin 
çoxalmasında,  toxuma  tənəffüsündə,  qan  yaranmasında,  zəhərli 
maddələrin 
orqanizmdən 
çıxarılmasında,  oksidləşmə-reduksiya 
proseslərində iştirak edirlər. 
Orqanizm  elə  qurulmuş  bir  sistemdir  ki, hər  hansı elementlərin 
azlığı  və  çoxluğu  anomaliyalar  yaradır.  Ətraf  mühitdə  biogen  yolla, 
bəzi  orqanizmə  lazımlı  elementlərin  çatışmaması  endemik  xəstəliklər 
yaradır.  Məsələn,  Böyük  Qafqaz  dağlarının  içməli  sularında  J,  Br 
çatışmadığından,  həmin  yerlərin  sakinlərində  bazedov  xəstəliyi 
(qalxanabənzər vəzdə), dişlərin sürətli kariyesi baş verir. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1.Kimyəvi  elementlərin  yer  qabığında,  hidrosferdə,  canlı 
varlıqlarda yayılmasını müqayisə edin.  
2.Biogen elementlər hansı elementlərə deyilir?  
3.Orqanogen elementlərin adlanması hansı prinsipə əsaslanır? 
4.Makroelementlər hansı elementlərə deyilir?  
5.Mikroelementlər  hansı  elementlərdir  və    onların  bioloji  rolunu 
izah edin. 
6.Endemik xəstəliklər necə baş verir? 
______________________ 
 
 
EKOLOJĠ STANDARTLAR VƏ NORMATĠVLƏR 
 
Canlı  orqanizmlər  özünü  müdafiə  refleksi  sayəsində  və  yaşayış 
uğrunda  mübarizə  müqavimətinin  köməyilə  müəyyən  miqdar  zərərli 
çirkləndiricilərdən qoruna bilir. 
Bunun  nəticəsində,  orqanizmdə  xəstələnmə  reaksiyası  təsiri 
göstərməyən  hər  hansı  maddə  miqdarına  həmin  maddənin  hədd 
səviyyəsi  deyilir  və  maddənin  tərkib  və  xassələrinə  görə  müxtəlif 
miqdar ölçüsü ilə göstərilir. 
Digər  tərəfdən  bəzi  çirkləndiricilər  canlı  orqanizmlər  üçün  uzun-
müddətli  təsir  göstərirlər.  Bunların  hədd  səviyyəsi  tez  təsir  göstərən 
maddələrdən  aşağı  olur.  Bioakkumulyasiya  olunan  və  radioaktiv 

---

 
28 
maddələr  müstəsna  təşkil  edir.  Tədqiqatçıların  rəyinə  görə  radioaktiv 
maddələr  üçün  hədd  səviyyəsi  sıfıra  bərabərdir.  Bu  o  deməkdir  ki, 
hətta ən az vaxt daxilində onlar orqanizm üçün təhlükə mənbəidir. 
Bioakkumulyasiya  hadisəsi,  çirkləndiricilərin  canlı  orqanizmdə 
toplanması  prosesi  olub,  qidalanma  zamanı  orqanizmə  daxil  olan 
zərərli  maddələrin  kənar  olması  zəiflədikdə  baş  verir.  Məsələn, 
balıqlarda  civənin  miqdarı  balığın  tutulduğu  suda  olan  civənin 
miqdarından  1000  dəfə  çox  ola  bilir.  İnsan  həmin  balıqlarla  qida-
landıqda ölümlə nəticələnən zəhərlənmə baş verir. 
İnsan uzun müddət çirkləndirici maddələr mühitində yaşadıqda, hiss 
edilməyən dərəcədə ziyanlı maddələri qəbul edir və həmin maddələrin 
miqdarı müəyyən həddə çatdıqda təsir mexanizmi «işə düşür». 
Tibbdə olduğu kimi ekoloji kimyada da maddələrin təsir göstərdiyi 
miqdar doza ilə göstərilir. Doza sözü, yunan sözü olan dosis sözündən 
yaranmışdır ki, mənası dəqiq çəki miqdarı deməkdir. 
Ekoloji  zəhərləyicilərin  miqdarı  L  hərfi  ilə  işarə  edilir  ki,  bu  latın 
dilində Letal (öldürücü) sözünün baş hərfi ilə göstərilir. 
Əgər  zəhərlənmə  tənəffüs  vasitəsilə  baş  verirsə,  bu  zaman  zəhərli 
qazların qatılığı və tənəffüsün vaxtı ilə müəyyən edilir - C.t. Burada c-
qatılığı, t-zamanı göstərir. 
Maddələrin  qatılığı-  mq/m
3
  ilə  hesablanır.  Əgər  zəhərlənmə  başqa 
yolla –mədə-bağırsaq, dəri, əzələ və qan vasitəsilə baş verərsə kimyəvi 
maddənin dozası mq/kq-la göstərilir. 
Müxtəlif ölüm (letal) dozaları müəyyənləşdirilmişdir: 
a) LCt
50
 – tənəffüs yolu ilə zəhərlənmə. 
b) LD
50
 – başqa yollarla zəhərlənmə. 
İndeksdə  göstərilən  rəqəm  orqanizmin  məhv  olması  ehtimalını 
göstərir – yəni 50% ölümlə nəticələnə bilər. 
Ətraf  mühitin  qorunması  üçün  zəhərli  maddələrin  biosferdə  olan 
miqdarı,  hər  bir  maddə  üçün  müəyyən  edilmişdir  ki,  buna  ekoloji 
norma deyilir. 
Ekoloji  normaya  əməl  olunması,  ətraf  mühiti  antropogen 
çirklənmədən  qorumaq  və  canlı  varlıqlar  üçün  normal  şərait 
yaratmaqdır. 
Ekoloji  normativlərdən  biri,  ziyanlı  maddələrin  təbii  mühitdəki 
miqdarının  təyin  edilməsidir  ki,  buna–YOL  VERİLƏN  QATILIQ  

---