Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
32 
Fəsil II.  
 
YER PLANETĠ VƏ CANLI ALƏM 
 
Yer  günəş sisteminin Günəşdən  məsafəsinə  görə  üçüncü  (149,6 

 10
6
 
km,  təqribi  150000000  km),  ölçüsü  və  kütləsinə  görə  beşinci  planetidir. 
Yer qrupu planetləri – Merkuri, Venera, Yer və Mars – arasında ən böyük 
olan, Yer planeti müasir kosmoqonik baxışlara görə təqribən 4,5 milyard 
il  bundan  əvvəl,  günəşətrafı  fəzada  təbiətdəki  səpinti  halındakı  bütün 
məlum  kimyəvi  elementlərin  kondensasiyasından  yaranmışdır.  Günəş 
sistemindəki başqa planetlərdən fərqli olaraq Yer planetində canlı aləm, o 
cümlədən insan meydana gəlmişdir (4,5 milyon il bundan əvvəl). 
Son illər Yerin formasının süni peyklərlə öyrənilməsi göstərmişdir ki, 
Yerin  forması  mürəkkəb  olub  ürəyə  oxşayır.  Odur  ki,  kardiodid 
adlandırılmışdır.  Şimal  qütbü  rayonunda  planetimiz  qabarıq,  cənub 
qütbündə isə batıqdır. 
Yer planeti Yer qabığından, mantiyadan və nüvədən ibarətdir. 
Amerika  geokimyaçısı  B.Meysonun  hesablamalarına  görə  Yer 
planetinin kimyəvi tərkibi faizlə aşağıdakı kimidir: 
 
Dəmir 
34,63 
Natrium 
0,57 
Oksigen 
29,53 
Xrom 
0,26 
Silisium 
15,20 
Manqan 
0,22 
Maqnezium 
12,70 
Kobalt 
0,13 
Nikel 
2,39 
Fosfor 
0,10 
Kükürd 
1,93 
Kalium 
0,07 
Kalsium 
1,13 
Titan 
0,05 
Alüminium 
1,09 
 
 
 
Yerin əmələ gəlməsi, əsasən radioaktiv elementlərin, - uran torium və 
kaliumun  radioaktiv  izotoplarının,  parçalanması  zamanı  ayrılan  istilik 
hesabına  Yer  təkinin  tədricən  isinməsinə  səbəb  olan  maddənin 
diferensasiyası  ilə  müşahidə  olunmuşdur.  Bu  differensasiya  nəticəsində 
Yer konsentrik yerləşən və kimyəvi tərkibi, aqreqat halı fiziki xassələrinə 
görə fərqlənən geosferlərə bölünmüşdür. Mərkəzində mantiya təbəqəsi ilə 
əhatələnən Yerin nüvəsi yaranmışdır. 
Ərimə  prosesində  mantiyadan  ayrılmış  maddənin  ən  yüngül  və  asan 
əriyən komponentlərindən mantiya üzərində Yer qabığı yaranmışdır. 
Yer qabığı üzvi aləmin inkişafı üçün əlverişli qat olub, həcminə görə 

---

 
33 
Yerin  1,2%-ni,  kütləsinə  görə  0,7%-ni  təşkil  edir.  Yer  qabığı  prinsipcə 
fərqlənən iki əsas strukturdan – materiklər və okeanlardan, ibarətdir. Yer 
qabığının  qalınlığı  materiklərlə  və  okeanlarda  müxtəlif  dərinlikdə  olub, 
20-70 km dərinliyinə qədər hesab edilir. 
Yer  qabığının  kimyəvi  tərkibi  Yer  planetinin  kimyəvi  tərkibindən 
fərqlənir və aşağıdakı kimidir: 
O
2
-47,2%;  Si-27,6%;  Al-8,8%;  Fe-5,1%;  Ca-3,6%;  Na-2,64%;  K-
2,6%; Mg-2,1%. 
Yer qabığının 99,64% - 8 elementin payına düşür. 
İlk dəfə 1898-ci ildə Amerika alimi F.U.Klark 50-yə qədər elementin 
yer  qabığında  yayılmasını  faizlə  hesablamışdır.  Odur  ki,  rus  alimi 
A.Y.Fersman  elementlərin  yayılmasını,  Klarkın  şərəfinə  «Klark» 
adlanmasını təklif etmişdir. 
Yer planetinin ən mühüm xüsusiyyəti canlı orqanizmlərin fəaliyyəti ilə 
yaranan  biosfer  təbəqəsinin  olmasıdır.  Müxtəlif  məlumatlar  toplusuna 
əsasən Yer üzərində 1,2-2 milyon həddində heyvan və bitki növü vardır 
ki, ondan da ¾ hissəsi bitkidir. 
Yer  qabığının  üst  hissəsi  hava  okeanı  ilə  əhatə  olunmuşdur  ki,  buna 
atmosfer  («atmos»  yunanca  buxar,  «sphaira»-kürə  deməkdir)  deyilir. 
Müasir  yer  atmosferinin  bərk  örtükdən  ayrılan  qazlardan  əmələ  gəlməsi 
güman edilir. 
Alt qatlardakı su buxarı, buz dənəcikləri, his, toz nəzərə alınmasa, yer 
Atmosferinin alt qatının tərkibi sabit olub, 78,08% azot, 20,95% oksigen, 
0,93% arqon, 0,03% karbon qazı, 0,01%-i isə hidrogen, helium, kripton, 
ksenon və neon qazlarından ibarətdir. 
Hündürlükdən  asılı olaraq atmosferin tərkibi dəyişir. 
Odur  ki,  Homosfer  (yunanca  «homos»  eyni)  və  Heterosfer  (yunanca 
«hetero»-müxtəlif) qatlarına ayrılır. 
Atmosfer  havanın  yaxşı  qarışan  və  molekulyar  azotun  molekulyar 
oksigendən 4 dəfə çox olan təbəqəsidir. 
Heterosferdə oksigen və azot molekullarının parçalanması nəticəsində 
havanın  tərkibi  dəyişir.  20-30  km  hündürlükdə  molekulların  atomlara 
parçalanma  prosesi  başlayır.  Təxminən  100  km  hündürlükdə    isə  qazlar 
atom halında olurlar. 
Yer  planetinin  canlılar  yaşayan  hissəsi  fransız  bioloqu  J.B.Lamark 
tərəfindən  «BİOSFER»  adlandırılmışdır.  Lamarkın  «biosferi»  atmosfer, 
hidrosfer və litosfer təbəqələri kimi ayrılıqda analiz edilmişdir. 

---

 
34 
Odur ki, ətraf mühitin çirklənməsi və onun kimyəvi tədqiqi birsferə bir 
başa təsir edən təbəqələr üzrə ayrılıqda analiz ediləcəkdir. 
 
ATMOSFER VƏ ONUN QURULUġU 
 
Bizim yaşadığımız hava okeanı atmosfer adlanır. Atmosfer qazlarının 
ümumi  çəkisi  5¸13¸10
15
t  olub,  tərkib  və  xassələrinə  görə,  eləcə  də  Yer 
qabığından məsafəsinə görə fərqlənirlər. 
Yerə ən yaxın atmosfer qatı Troposfer (yunan dilində –tropos-dəyişən 
deməkdir)  adlandırılır.  Onun  hündürlüyü  yerlərdən  asılı  olaraq  dəyişir: 
ekvator  üzərində  16-18  km,  qütblərdə  isə  aşağı  olub,  8-10  km  olur. 
Troposferdə  gedən  proseslər  iqlim  dəyişməsinə  və  digər  hadisələrə  təsir 
göstərir.  Canlı  orqanizmlər  troposfer  vasitəsilə  daimi  əlaqədə  olur. 
Troposferdə  yağıntılar,  buludlar,  ildırım  boşalmaları,  hava  burulğanları, 
temperatur  və  fəsil  dəyişmələri  əmələ  gəlir.  Troposferin  yuxarı  qatlarına 
getdikcə temperatur aşağı düşür. 
Troposferin üst qatı isə Stratosfer (latın sözü olub, mənası – döşəmə, 
qat)  yerləşir.  Burada  yüksəkliyin  müəyyən  hündürlüyündə,  temperatur 
dəyişməz  qalır.  Sonrakı  hündürlükdə  isə  artmağa  başlayır.  Stratosferdə 
Ozon  qatı  yerləşir.  Ozon  troposferdə  də  vardır,  lakin  ədəbiyyat 
məlumatlarında fərqli rəqəmlər göstərilirsə də, əsas ozon kütləsi 5-30 km-
də toplanmışdır. 
Yerdən  50  km  yüksəklikdə  Mezosfer  (mənası  araqatı  deməkdir) 
yerləşir  və  burada  temperatur  yenidən  aşağı düşür.  80  km-dən  yüksəkdə 
isə termosfer (istilik qatı deməkdir) yerləşir ki, onun dəqiq son sərhəddi 
yoxdur. 400 km-dən yuxarıda isə ekzosfera (xarici qat) yerləşir. 
Yerdən  yüksəyə qalxdıqda hava  seyrəkləşir və  hava  kütləsinin 90%-i 
1-16 km hündürlükdə yəni troposferdə yerləşmişdir. Odur ki, yuksəkliyə 
qalxdıqca  hava  seyrək  olduğundan  tənəffüs  çətinləşir.  Bunun  səbəbi 
olaraq  10 km-dən  yüksəkdə  uçan  reaktiv  təyyarələrin  sürücüləri  oksigen 
balonundan istifadə edirlər. 
Mezosferdən  yuxarı  təbəqə  Termosfer  (istilik  sferası)  adlanır  və  son 
sərhəddi  800  km  hündürlükdədir.  Təqribən  200  km  hündürlükdə 
temperatur  525-725
0
S  olur.  Termosferin  yuxarı  sərhəddində  yerləşən 
Termopauza adlı keçid təbəqəsində isə temperatur 1725-2725
0
S-yə çatır. 
  
Sual və tapşırıqlar 

---