Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
29 
HƏDDİ (YVQH) deyilir. 
Bu  hədd  o  deməkdir  ki,  həmin  miqdar  maddə  ətraf  mühiti,  insan 
orqanizminə və gələcək nəslə zərər verəcək dərəcədə çirkləndirmir. 
YVQH-müəyyən edilərkən elə rəqəm seçilir ki, hər hansı maddənin 
miqdarı nəinki insan orqanizminə, eləcə də bitkilərə, digər heyvanlara 
və  mikroorqanizmlərə  ziyanlı  təsir  göstərmir.  Bu  zaman  termin 
aşağıdakı kimi dərk edilir – maddənin ekoloji yol verilən miqdar həddi 
-  EYVMH. 
YVQH-əsas ekoloji normativ olub, hava və su üçün dəqiq müəyyən 
olunmuş  qiymətə  malikdir.  Torpaq  üçün  bu  miqdar  hazırlanmaq 
üzrədir və gələcəkdə dəqiq müəyyənləşəcəkdir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bütün  çirkləndiricilər  üçün  hədd 
miqdarının  dəqiq  təyin  olunmasına  baxmayaraq,  onların  sinergizmi 
(biri-digərinin 
zəhərləyici 
təsirinə 
göstərdiyi 
effekt) 
və 
akkumilyasiyası dəqiq və sona qədər öyrənilməmişdir. 
YVQH  -  əsasında  elmi-texniki  normativlər  işlənib  hazırlanmışdır: 
yol verilən tullantı (YVTH) həddi, yol verilən axıdılma (YVAH) həddi 
və  s.  bu  normativlər  uyğun  olaraq  atmosferə  və  su  hövzələrinə 
buraxılan zəhərli maddələrin birdəfəlik miqdarı kimi müəyyən edilir və 
ekoloqlar tərəfindən nəzarətdə saxlanılır. 
Bir qayda olaraq bu normativlər müəyyən edilərkən bir sıra amillər 
–  hidrometeoroloji  şərtlər,  relyef,  müddət,  orqanizmlərin  zədələnmə 
hesabatı və s. – nəzərə alınmalıdır. 
Elə müəssisələr vardır ki, onlar bu normativlərdən kənara çıxa bilir. 
Məsələn,  istilik  və  atom  elektrik  stansiyaları  üçün  müvəqqəti 
razılaĢdırılmıĢ tullantı (MRT) miqdarı müəyyən edilir. 
Hava  mühitində  zərərli  maddələrin  miqdarı  bəzən  istehsalat  zonası 
üçün müəyyən edilir. Bu normativ Yol verilən miqdar həddindən iĢlək 
zonası  üçün  nəzərdə    tutulur  və  YMH
i.z.
-kimi  göstərilir,  ölçüsü  isə 
mq/m
3
 kimi göstərilir. 
Yaşayış zonalarında digər normativlər fəaliyyət göstərir. Bu zaman 
yolverilən  miqdar  həddi  yaşayış  sahəsinin  atmosferi  üçün  müəyyən 
edilir və orta gündəlik, maksimum birdəfəlik (m.b.) kimi göstərilir. 
Zərərli maddənin maksimum birdəfəlik hədd miqdarı elə seçilir  ki, 
hər  hansı  maddənin  1m
3
  havadakı  milliqrammlarla  miqdarı,  orqanizm 
üçün hər hansı reflektor reaksiya göstərmir və ya iyi hiss edilmir. 

---

 
30 
Çirkləndirici  maddənin  orta  gündəlik  (o.g.)  həddi  mq/m
3
  miqdarı 
ilə göstərilir. Bu miqdar maddələrin 24 saat ərzində orqanizmdə törədə 
biləcək xassəsilə müəyyən edilir və YMH
o.g.
 kimi göstərilir. 
Ümumiyyətlə, yuxarıda göstərilən normativlər fərdi xarakter daşıyır 
və hər bir maddə üçün müxtəlif miqdar təşkil edir. 
Məsələn, kükürd-4 oksid və azot-4oksid üçün mq/m
3
 miqdarında bu 
hədd aşağıdakı kimidir: 
 
Maddə 
YMH
i.z.
 
YMH
o.g.
 
YMH
m.b.
 
Kükürd-4 oksid SO
2
 
10 
0,05 
0,500 
Azot-4 oksid NO
2
 
2 
0,04 
0,085 
 
Hidrosfer üçün də ekoloji normativlər qəbul edilmişdir. Maddələrin 
zəhərlilik  təsirinə  görə  miqdarları  müxtəlif  olub  1  litr  suda  maddənin 
milliqramlarının miqdarı ilə hesablanır və YMH
s
 kimi göstərilir. 
Su  hövzələri  qarışıqların  miqdarına  görə  bir  sıra  kateqoriyalara 
bölünür: 
-təsərrüfat-içməli suları; 
-mədəni məişət suları; 
-balıqçılıq üçün yararlı sular; 
-texniki qurğular və zavodlar üçün sular. 
Məsələn,  təsərrüfat-içməli  sularda  neft  0,3  mq/l  nəzərdə  tutulursa, 
balıqçılıq  üçün  yararlı  sularda  bu  miqdar  0,05  mq/l  təşkil  edir. 
Tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  az  miqdarda  neft  və  neft  məhsulları 
balıqların  orqanizmində  daima  toplanaraq  kürülərin  əmələ  gəlməsinə 
və inkişafına mənfi təsir göstərir. 
Litosferdə  ekoloji  normativlərin  müəyyənləşdirilməsi  bir  sıra 
səbəblərdən  çətinlik  törədir.  Bir  tərəfdən  torpaq  qatı  hava  və  su 
mühitində 
nisbətən 
hərəkətsiz 
olub 
zəhərli 
maddələrin 
akkumluyasiyası  prosesi  gedir.  Digər  tərəfdən  mikroorqanizmlərin 
həyat  fəaliyyəti  nəticəsində  bir  sıra  maddələr  zərərsizləşir  və  ya 
miqrasiya edir. 
Digər tərəfdən torpağa hopmuş zərərli maddələr torpağın mürəkkəb 
quruluş və tərkibinə görə müxtəlif  cür təsir göstərir. 
Məsələn  ağır  metalların  toplanması  onun  uduculuq  xassəsindən, 
turşu-qələvi  göstəricisindən  və  humus  tərkibindən  çox  asılıdır.  Ona 

---

 
31 
görə  də  torpaqlar  üçün  səmtləĢdirilmiĢ  yol  verilən  qatılıq  (SYQ) 
vahidindən  istifadə  olunur  və  mq/kq  çəki  miqdarı  ilə  göstərilir.  SYQ 
müəyyən sinif birləşmələr üçün normativ kimi qəbul edilir. 
Aşağıdakı  cədvəldə  bəzi  ekoloji  çirkləndiricilər üçün 
YMH və SYQ miqdarları  mq/kq ilə göstərilmişdir. 
 
Maddə 
YMH 
SYQ 
Karbofos 
0,5 
 
Xlorofos 
0,5 
 
Bromofos 
 
0,20 
Heksaxlorbenzol 
 
0,03 
 
 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. Hədd səviyyəsi və dozanı izah edin.  
2. Bioakkumulyasiya nədir? Misallar göstərin. 
3. Ekoloji zəhərləyicilərin dozası  necə müəyyən edilir? 
4. Ekoloji norma nədir və hansı məsələləri həll edir? 
5. Su mühitində YVQH necə qəbul edilmişdir? 
6. Torpaqda YVQH-ni müəyyən etmək hansı çətinliklərlə üzləşir? 
7.  SYQ  (səmtləşdirilmiş  yolverilən  qatılıq)  necə  müəyyənləşdirilir 
və ölçü vahidi hansıdır? 
_____________________ 

---