Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
5 +15 0 C-dən-57 0 C qədər dəyişə bilir. Sıxlığı isə yuxarı getdikcə aşağı düşür. Stratosfer təbəqəsi 20-70 km hündürlükdə yerləşir ki, burada temperatur hər 10 km-dən sonra kəskin dəyişərək artıb azala bilir. Məsələn, 30 km-50 0 C-dirsə, 50 km-də-3 0 C-yə düşür, 60 km-də –25 0 C- yə yüksəlir. Həyat üçün əhəmiyyətli olan ozon qatı da stratosferdə yerləşir. Bu ozon qatı 23-28 km arasında yerləşərək Günəşdə gedən radioaktiv parçalanma zamanı əmələ gələn ultrabənövşəyi şüaların yer qabığına çox miqdarda gəlməsinin qarşısını alır. Əgər ozon qatı olmasaydı yer kürəsində yaşayış mümkün olmazdı. Son zamanlarda aktual mövzulardan olan «ozon dəlikləri» antropogen yolla yaranır və həyatı təhlükəyə çevrilir. Bəşəriyyətin istifadə etdiyi aerozolların xeyli miqdarı atmosferə yayılaraq ozon təbəqəsinə çatır və onun korlanmasına səbəb olur. Atmosferin 70-90 km-də yerləşən təbəqəsi Mezosfera adlanır və hidrogendən, təsirsiz qazlardan təşkil olunmuşdur. Termosfera adlanan ən yüksək qat 100 km hündürlükdə yerləşir ki, bundan sonra kosmos başlayır. Atmosfer havasının kütlə ilə 72%-i troposferdə toplanmışdır. Bu zonada fiziki-kimyəvi proseslər daha aktiv sürətdə gedir ki, bu da yer qabığına öz təsirini göstərməyə bilməz. Troposferdə qazlar nisbətinin azacıq dəyişməsi orada gedən proseslərə böyük təsir göstərir, kəskin temperatur dəyişmələri, güclü- dağıdıcı leysan yağışları, həddən çox quraqlıq troposferin tərkibindən və quruluşundan asılı olur. Yerin Atmosferi uzun təkamül yolu keçmişdir. Bu təkamülün bir sıra detalları hazırda da izah oluna bilmir. Odur ki, Yer kürəsində həyatın, o cümlədən insanın əmələ gəlməsi haqqındakı nəzəriyyələr bir çox suallara cavab verə bilmədiyindən tam qəbul olunmur. Təkzibolunmaz faktlar əsasında fotosintez prosesində ayrılan oksigen həyatın əmələ gəlməsi və yaşaması üçün əsas faktor hesab edilir. Bitkilər karbon qazından, sudan və günəş enerjisindən istifadə edərək canlı varlıqlar üçün üzvü maddə hazırlamaqla yanaşı, tənəffüsün yararlı elementi olan oksigen sintez edir. Odur ki, meşələrin kütləvi surətdə qırılması: tikinti materialı, 6 yanacaq, kimya sənayesində istifadə və s. oksigenin təbii miqdarının azalmasına səbəb olur. Digər tərəfdən yanma məhsulu olan karbon qazının xərclənməsini də azaldır. Aşağıdakı cədvəldə atmosferin tərkibi göstərilmişdir ki, burada əsas komponentlər azot və oksigendir. Digər qazlar azlıq təşkil etsələr də onların bioloji rolu əvəz olunmazdır. Ekologiyanın əsas üç ünsürlərindən-hava, su, torpaq-biri olan havanın təmizliyinin canlı varlıq üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Yer kürəsində gedən həyati proseslər hava sutunundan çox asılıdır və bu təbəqə demək olar ki, sabit tərkibə malikdir. 5 milyard il ərzində formalaşan hava təbəqəsində az miqdarda olsa da kənar qarşılıqlar əmələ gəlir. Bunların bir hissəsi təbii proseslər-vulkan püskürmələri, çürümə, meşə yanğınları, atmosferdə gedən elektrik boşalmaları- ildırım çaxmaları vasitəsilə yaranır. Vülkanik proseslərdə havaya kü- kürd qazı, hidrogen sulfid, silanlar qarışaraq onun tərkibini az da olsa dəyişdirir. Komponentlər Tonlarla göstərilən miqdar Faizlə göstərilən miqdar Azot 4 10 15 78,084 Oksigen 1,2 10 15 20,948 Su buxarı 1,4 10 154 3-4 Arqon 0,6 10 14 0,934 Karbon qazı 2,3 10 12 3,14 10 -2 Neon 3 10 9 1,82 10 -3 Helium 8,9 10 10 2,5 10 -6 Kripton 1,65 10 10 114 10 -6 Ksenon 2,2 10 9 8,7 10 -6 Hidrogen 3 10 9 50 10 -6 Ozon 3,2 10 9 7 10 -6 Radon 35 10 4 7 10 -6 Azot 4-oksid 4 10 6 2 10 -6 Azot 2-oksid 4 10 6 2 10 -6 Azot 1-oksid 2 10 6 1 10 -6 Kükürd qazı 4 10 7 0,1 10 -3 Karbon qazı 4 10 7 0,1 10 -3 Hidrogen sulfid 4 10 7 0,2 10 -3 7 Ammonyak 2 10 7 0,2 10 -3 Metan 3,4 10 9 0,3 10 -3 Formaldehid 2 10 7 0,4 10 -3 Karbohidrogenlərin, zülalların, yağların çürüməsindən isə ammonyak, fosfin, metan, dəm qazı ayrılır. İldırım boşalmalarında isə azot oksidləri əmələ gəlir. Bu tərkibli qazlar havada heç bir kimyəvi dəyişikliyə uğramadan sərbəst halda hava qarışığında toplanır və canlı varlıqların tənəffüsü nəticəsində orqanizmə daxil olur. Sənaye şəhərlərində isə kimya zavodlarının tullantıları halında havaya buraxılan kükürd qazı, dəm qazı, sian birləşmələri daha çox olur ki, bu da həmin şəhərlərin havasını korlayaraq xəstəliklər törədir. Atmosferin aerozol hissəcikləri havada olan su buxarlarının kondensasiyasını həyata keçirərək duman əmələ gəlməsinə səbəb olur. Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi havada su buxarlarının faiz miqdarı 3-4 olub dəyişkəndir. Tropik zonalarda və okean üzərində isə 10%-ə qədər yüksəlir. Zavodların bərk toz tullantıları bu su buxarını kondensasiya edərək aerozollar əmələ gətirməklə sıx duman təbəqəsi yaradır ki, bu da günəş şüalarının yer qabığında yayılmasının qarşısını alır və əhəmiyyətini azaldır. Göründüyü kimi, atmosferin çirklənməsi təbii və antropogen yolla baş verir. Təbii çirklənmə təhlükəli olmayıb təbiət tərəfindən nizamlanır. Antropogen çirklənmə isə daha təhlükəli olub qarşısı alınmaz problemlər törədir. Aşağıdakı cədvəldə atmosferin tərkib dəyişməsi göstərilmişdir: Komponentlər Əmələ gələn hər ildə tonlarla Təbii Antropogen Ozon 2 10 9 Çox az miqdarda Karbon qazı 1 10 12 1,5 10 10 Dəm qazı 1 10 8 3 10 8 Kükürd (IV)-oksid 1,42 10 8 7,3 10 7 Azot qazları 1,4 10 9 1,5 10 7 Atmosferin insanlar tərəfindən korlanması hələ Hippokratın əsərlərində də öz əksini tapmışdır ki, bu dövrdə heç bir zavod və fabrik Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|