Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
21 
maddələrin yaratdığı hadisəyə çirklənmə deyilir. 
Ekosfera dedikdə (yunanca oikos-ev, vətən, sphaira-şar, şarın üstü) 
-  Yer  kürəsinin  canlıların  inkişafı  üçün  planetin  xassələrinin  məcmuu 
nəzərdə tutulur. 
Ətraf  mühitin  çirklənməsi  məfhumu  altında,  təbiətin  hər  hansı  bir 
sahəsinə atılmış yad cism və ya maddə nəzərdə tutulur. 
Cisimlərin,  maddələrin  xassələri,  qatılığı,  az  və  ya  çox  zəhərliliyi 
çirklənmənin  dərəcəsini  təyin  edir.  Ətraf  mühitin  çirklənməsi  təbii 
səbəblərdən  də  ola  bilər:  zəlzələrlər,  vulkan  püskürmələri,  meşə 
yanğınları,  çay  daşqınları,  yerin  erroziyası  və  s.  tərəfindən.  Çox  qısa 
zaman  daxilində  ətraf  mühitin  təbii  yolla  çirklənməsinə  vulkan 
püskürmələri  adi  misal  ola  bilər.  Bu  zaman  atmosferə  minlərlə  ton 
müxtəlif maddələr atılır. Vulkan qazlarının tərkibində 79% su buxarı, 
12% CO
2
, 7% SO
2
, 1% N
2
 və 1% (CO, H
2
S, HCl, CH
4
, Ar) olur. 
Ətraf  mühitin  çirklənməsi  insanların  təsərrüfat  fəaliyyətləri  
nəticəsində  baş  verərsə  buna  «Antropogen»  çirklənmə  deyilir. 
Antropogen  –  yunan  sözü  olub  Antropo-(insan),  genezis  (doğulma, 
yaranma)  sözlərindən  yaranmışdır.  Bu  söz  altında  1000000-700000  il 
əvvəl başlamış 4-cü və sonrakı Kaynazoy erası da nəzərdə tutulur. 
Antropogen çirklənmə aşağıdakı cədvəldə aydın görünür: 
 
Biosferdən çıxarılanlar 
Biosferə buraxılanlar 
Faydalı qazıntılar-100 milyard ton   Kimyəvi maddədlər – 100 min adda 
 
Sintetik materiallar – 60 milyon ton 
Metallar – 800 milyon ton 
Mineral gübrələr – 500 milyon ton 
 
Pestisidlər – 5 milyon ton  
 
Dəmir – 50 milyon ton  
 
Maye axım- 500 milyard M
3
 
 
Bərk axım – 17,4 milyard ton  
 
CO
2
 – 20 milyard ton  
 
SO
2
 – 150 milyon ton  
 
Çirklənmə  növləri  müxtəlif  olub  insan  fəaliyyətindən  asılıdır, 
məsələn: 
-ziyanlı maddələrin atmosferə atılması (bərk toz  hissəcikləri, tüstu, 
kül,  qurum,  qaz  halında  maddələr,  SO
2
,  NO
2
,  CO
2
,  CO 
karbohidrogenlər və s.). 

---

 
22 
-su 
hövzələrinə 
axıdılan 
məişət 
suları, 
heyvandarlıq 
komplekslərinin 
çirkli  suları,  fabrik  və  zavodların  ziyanlı  
məhsullarının maye tullantıları və s. 
-su  mühitindən  və  torpağın  neft  məhsulları  ilə,  mineral  duzlarla, 
ağır metallarla, yuyucu maddələr və s. 
-kənd  təsərrüfatında  tətbiq  edilən  pestisidlər,  insektisidlər, 
herbisidlər və s. 
-radioaktiv maddələr (radionuklidlər) 
-elektromaqnit  dalğaları  (radio,  televizor,  mobil  telefon)  və  qeyri 
təbii səslər. 
Çirklənmənin ekosistemə təsir mexanizminə görə aşağıdakı klassifi-
kasiyasını göstərmək olar: 
1)  kimyəvi  çirklənmə  –  ətraf  mühitin  kimyəvi  maddələrlə 
çirklənməsi; 
2)  fiziki  çirklənmə  –  ətraf  mühitin  fiziki  xassələrinin  istilik 
balansının,  işıqlanma  dərəcəsinin,  səsin,  radioaktiv  fonun, 
elektromaqnit  şüalanmanın  intensivliyinin  dəyişməsi  ilə  xarakterizə 
olunan çirklənmə; 
3)  bioloji  çirklənmə  -  okean  və  dənizlərdə  həddindən  artıq  su 
heyvanlarının  ovlanması,  nadir  heyvanların  gəlir  məqsədi  ilə  kəskin 
azalması,  bakteriya  və  virusların  çoxalması  və  biogenezin  pozulması 
yolu ilə çirklənmə. 
4)  təbiət  landşaftının  pozulması  yolu  ilə  çirklənmə  –  kobud  və 
plansız  urbanizasiya  (şəhər  əhalisinin  çoxalması),  bataqlıqların 
qurudulması,  meşə  zolaqlarının  məhv  edilməsi,  meliorasiya  işləri  və 
süni su hövzələrinin yaradılması yolu ilə çirklənmə. 
 
Suallar və tapşırıqlar 
 
1.«Çirklənmə» məfhumunu izah edin.  
2.Biosferdə antropogen çirklənməyə misallar göstərin.  
3.Ekosistemin hansı növ çirklənmələri vardır?  
4.Ətraf mühitin fiziki və kimyəvi çirklənməsi nə ilə fərqlənir? 
_________________ 
 
 

---

 
23 
BĠOSFERĠN KĠMYƏVĠ ELEMENTLƏRĠ 
 
Məlum olduğu kimi ətraf mühiti çirkləndirən bütün  maddələr kim-
yəvi  elementlərdən  təşkil  olunmuşdur.  Həmin  elementlər  biosferdəki 
roluna və yayılma dərəcəsinə görə biri-birindən fərqlənirlər. 
Yerin kimyəvi tərkibi, kimyəvi elementlərin yayılması, miqrasiyası 
geokimya elmi tərəfindən öyrənilir. İlk dəfə amerika alimi F.Y.Klark 
(1847-1931) Yer qabığında ən çox yayılan 50 elementin faiz miqdarını 
vermişdir. 
Rus  alimi  A.Y.Fersman  kimyəvi  elementlərin  yer  qabığında 
yayılmasını  Klarkın  şərəfinə  «Klark»  kəmiyyəti  ilə  göstərməyi  təklif 
etmişdir. 
Yer, Günəş sisteminin Günəşdən məsafəsinə görə üçüncü, ölçüsü və 
kütləsinə  görə  beşinci  planetdir.  Günəş  sistemindəki  başqa 
planetlərdən  fərqi,  Yerdə  həyatın  mövcudluğu  və  insanın  meydana 
gəlməsidir. 
Müasir kosmoqonik nəzəriyyələrə əsasən Yer təqribən 4,5 milyard 
il  bundan  əvvəl,  Günəş  ətrafı  fəzada  kosmosdakı  səpinti  halında  olan 
bütün  məlum  kimyəvi  elementlərdən  ibarət  qaz-toz  cisimlərinin 
kondensasiyasından yaranmışdır. 
Yerin 
üst  təbəqəsi  biosfer  adlanaraq  bitki  və  heyvan 
orqanizmlərinin əmələ gəldiyi və fəaliyyət göstərdiyi hissədir. Biosfer, 
yuxarıdan  12-15  km  hündürlüyə  qədər  troposfer,  aşağıda  isə    5  km 
dərinliyə qədər litosfer arasında yerləşir. 
Yer  qabığında  90-na  yaxın  kimyəvi  element  vardır.  Digər 
elementlər  isə  süni  sürətdə  sintez  edilmişdir.  Yer  qabığının  ümumi 
çəkisinin  99,8%-ni  cəmi  18  element-oksigen  (49,4%),  silisium 
(27,6%),  alüminium  (7,45%),  dəmir  (5%),  kalsium  (3,5%),  natrium 
(2,6%), kalium (2,5%), maqnezium (2%), hidrogen (1%), titan (0,6%), 
karbon  (0,15%),  xlor  (0,05%),  fosfor  (0,08%),  kükürd  (0,05%),  azot 
(0,02%),  manqan  (0,09%),  flüor  (0,03%),  barium  (0,04%)  təşkil  edir. 
Bütün  digər  elementlər  0,2%  təşkil  edir.  İnsan  orqanizmi  isə  70-ə 
qədər  elementdən  ibarətdir.  Yer  qabığının,  torpağın,  dəniz  sularının, 
bitkilərin,  heyvanların  və  insanların  kimyəvi  tərkibinin  tədqiqi 
göstərmişdir ki, onların kimyəvi tərkibi biri-birinə çox oxşardır. 

---