Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
18 
KĠMYA VƏ ƏTRAF MÜHĠT 
 
Müasir  ekologiyanın  elmi  istiqamətlərdən  biri  kimyəvi 
ekologiyadır. 
1950-ci  illərdən  başlayaraq  ətraf  mühitin  kimyəvi  tərkibi  sürətlə 
dəyişməyə  doğru  istiqamət  aldı.  Buna  səbəb  ikinci  dünya 
müharibəsində  istifadə  olunan  silahların  dağıdıcı  təsirindən  başqa, 
sənayenin  sürətli  inkişafı,  məhsuldarlığı  artırmaq,  ziyanvericilərlə  və 
bitki  xəstəlikləri  ilə  mübarizə  məqsədi  ilə  kənd  təsərrüfatının 
kimyalaşdırılması, sintetik liflərin və polimerlərin daimi artan istehsalı, 
nüvə  enerjisinin  hərtərəfli  tətbiqi  və  nəhayət  urbanizasiya  prosesinin 
artan  inkişafı  da  daxil  olmaqla,  nəqliyyat  vasitələrinin  çoxalması, 
təbiətin güclü çirklənməsi problemini yaratmışdır. 
Sənaye  istehsalının  durmadan  inkişafı  nəticəsində  məhsullar  bütün 
dünyada  yayılmağa  başlamış  və  beləliklə  də  onların  tərkibində  olan 
kimyəvi  birləşmələr  istehsal  zavodlarından  çox  uzaqlara  daşınmışdır. 
Beləliklə, biosferin Kimyəvi tərkibi get-gedə dəyişmişdir ki, bu da  öz 
növbəsində, planetimizdə yaşayan canlılara və bitki örtüyünə bir başa 
təsir etmişdir. 
İnsan, öz fəaliyyətinin genişləndiyi bir zamanda ekosistemdə gedən 
kimyəvi proseslərə diqqəti artırmaqla, canlılarla ətraf mühitin qarşılıqlı 
təsirini  öyrənərək,  atmosfer,  hidrosfer  və  litosferin  fiziki  və  kimyəvi 
metodlarla  öyrənilməsini  ekoloji  kimyanın  əsas  problemlərindən  biri 
kimi  qarşıya qoymuşdur. 
Biosistemdə  yaranmış  qarşılıqlı  təsir  mexanizmi  müasir  ekoloji 
kimyanın predmeti olub, canlı və cansız təbiətin öyrənilməsində xüsusi 
əhəmiyyət kəsb edir. 
Ekoloji  sistemi  çirkləndirən  maddələrin  və  onların  çevrilmə 
məhsullarının tərkibini müəyyən etmədən ətraf mühitin çirklənməsinin 
qarşısını  almaq  mümkün  deyildir.  Buradan  da  ekoloji  kimyanın  əsas 
predmeti  müəyyənləşir. 
Kimya-maddələrin  xassələri,  çevrilmələri  və  bu  çevrilmələri  atom-
molekul  səviyyəsində  öyrənən  bir  elm    olduğundan,  deyə  bilərik  ki, 
ekoloji  kimya  isə-ətraf  mühitdə  gedən  kimyəvi  prosesləri  və  bu 
proseslərin yarada biləcəyi təhlükləri müəyyən edir. 
Ekoloji kimya dedikdə – ətraf mühitin kimyası nəzərdə tutulur. Bu 

---

 
19 
qısa  və  hərtərəfli  izahı  ilk  dəfə  Con  Bokris  özünün  «Ətraf  mühitin 
kimyası» əsərində vermişdir. 
Ətraf  mühitin  fiziki  və  kimyəvi  xassələri öyrənildikcə  məlum olur 
ki,  ana  təbiətin  özündə  belə  Günəş  sisteminin  yaranmasından  indiyə 
qədər canlı varlıqlara təhlükə yaradan kimyəvi çevrilmələr və proseslər 
labüd olmuşdur. 
İnsanlar isə öz məişətlərini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə yaratdıqları 
və  inkişaf  etdirdikləri  texniki  inqilablar  nəticəsində  bu  ekoloji 
təhlükəni  bir  neçə  dəfə    artırmışlar.  Bu  antropogen  dəyişikliklər 
nəticəsində bir qrup bitki və heyvan növləri sıradan çıxmaq üzrədir və 
«qırmızı kitaba» düşmüşdür. 
Təbiətdə gedən bioloji və kimyəvi proseslər çox yavaş getdiyindən 
canlı  orqanizmlər  buna  adaptasiya  oluna  bilirlər.  Antropogen 
çirklənmələr  isə  çox  sürətlə  gedir  və  canlılar  buna  uyğunlaşmağa 
macal tapmırlar. 
Məsələn,  Yer    atmosferində    oksigenin  1%-dən  hazır    ki,  21% 
çatması üçün 1,5 milyard il keçmişdir ki, bu da hər 200-300 min ildə 
0,004%  təşkil  edir.  İnsan  fəaliyyəti  nəticəsində  isə  təxminən  200  il 
ərzində atmosferdə CO
2
 miqdarı 0,003%-dən 0,004% çatdırılmışdır ki, 
bu da böyük təhlükə hesab olunan və sonrakı fəsillərdə izahı veriləcək 
«Parnik effekti» yaratmışdır. 
Antropogen çirklənmə nəticəsində yüksək dərəcəli zəhərli maddələr 
alınır  ki,  təbiət  onların  utilizasiyasını  həyata  keçirməkdə  aciz  olur. 
Pestisidlər, 
defolyantlar, 
insektisidlər, 
antidetanatorlar 
belə 
maddələrdir. 
Müasir  cəmiyyət  bir  sıra  kimyəvi  yolla  alınan  məişət  əşyaları, 
dərman  preparatları  və  digər  çoxsaylı  sintetik  materiallar  olmadan 
keçinə bilməz. Odur ki, ətraf mühitin çirklənməsini kimyəvi məhsullar 
yaratsa da, bir növ kimyanı «günahlandırmaq» ədalətsizlik olardı. 
Lakin,    ətraf    mühit    diqqətlə    öyrənildikdə    onun  çirklənməsinin 
qarşısını almağın yolları da icad edilir. Kimya zavodları qurularkən elə 
texnologiya  seçilə  bilər  ki,  onun  zəhərli  tullantıları  minimuma 
endirilərək atmosferə, hidrosferə və biosferə yayılmasının qarşısı alına 
bilsin. 
Bu  ekotexnologiya  adlanan  proseslər  bəşəriyyətin  təhlükəsizliyinin 
ömrünü  bir  neçə  dəfə  artıra  bilər.  Ətraf  mühitə  yayılan  zəhərli 

---

 
20 
maddələri ekotoksikologiya öyrənir. Bu elm sayəsində biosferdə canlı 
varlıqların təhlükəsiz yaşaması üçün şərait yaratmaq mümkün olur. 
Ekoloji  kimya  digər  təbiət  elmləri  ilə  birlikdə  fəaliyyət  göstərir  və 
daha  effektivli  olur.  Biologiya,  zoologiya,  anatomiya,  sosiologiya, 
geologiya, fizika, riyaziyyat (modelləşmə),  kənd təsərrüfatı  elmləri və 
digər  elmlər  ekoloji  kimyanın  ayrılmaz  hissəsi  olub,  onun  qarşıya 
qoyduğu problemlərin həll olunmasında əvəzsiz xidmət göstərirlər. 
Ekoloji  kimyanın  üç  əsas  vəzifəsi  vardır  ki,  onların  həyata 
keçirilməsi  ətraf  mühitin  qlobal  çirklənməsinin  qarşısını  ala  bilər: 
1.Atmosfer  və  hidrosferə  ayrılan  əlavə  məhsulları  minimuma  endirən 
enerji  və  kimya  texnologiyasını  hazırlayıb  tətbiq  etmək;  2.Zavod  və 
fabriklərdə  əmələ  gələn  qazların  atmosferə  keçməsinin  qarşısını  alan 
tutucular  təklif  etməklə,  zəhərli  maddələrin  su  hövzələrinə  axıdılma-
sının qarşısını almaq; 3.Ətraf mühiti çirkləndirən maddələri  vaxtında 
aşkar  etməklə,  onların  gələcək  çevrilmələrini  proqnozlaşdırmaq  yolu 
ilə texnoloji proseslərə nəzarət etmək. 
 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1.Ətraf 
mühitin  çirklənməsində  kimyanın  rolunu  necə 
qiymətləndirmək olar?  
2.Müasir ekoloji kimyanın xidməti nədən ibarət olmalıdır?  
3.Təbii və antropogen çirklənməni fərqləndirən cəhətləri göstərin. 
4.Ekoloji kimyanın əsas vəzifələrini izah edin. 
___________________ 
 
 
ƏTRAF MÜHĠTĠN ÇĠRKLƏNMƏSĠ 
 
Ekoloji kimya, başqa elm sahələrində olduğu kimi bir sıra terminlər 
lüğətinə,  məfhum  və  təriflərə  malikdir  ki,  onlardan  ən  vaciblərini 
göstərmək lazımdır. 
Ətraf  mühitin  təyin  oblastlarından  biri  çirklənmədir.  Bu  məfhum 
altında  tərkibindən,  xassəsindən,  fiziki  halından  asılı olmayaraq,  təbii 
mühiti korlama başa düşülür. 
Təbii  yolla  və  insanlar  tərəfindən  ekosferaya  yayılan  zəhərli 

---