Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
178 
təşkil edir. 
Quru  qalıq.  Suda  həll  olan  üzvi  və  qeyri-üzvi  maddələrin  ümumi 
miqdarı quru qalıq adlanır. 
Suyu 100-120
0
C-də buxarlandırmaqla  quru  qalıq  alınır.  Quru qalıq 
mq/l-lə  ifadə  olunur  və  çay  sularının  əksəriyyəti  üçün  bu  rəqəm  100-
600 mq/l olaraq qəbul edilmişdir. 
Suyun codluğu və onun təyini. 
Suların tərkibində Ca
2+
 və Mg
2+
 kationlarının suda həll olan duzları 
olduqda  belə  sular  cod  su  adlanır.  Codluq  müvəqqəti  və  daimi  olaraq 
iki cür olur. Müvəqqəti cod sularda kationlar hidrokarbonatlar şəklində 
olur ki, belə su qızdırıldıqda codluq aradan qalxır: 
 
Ca(HCO
3
)
2
 


S
t
0
 CaCO
3
↓+H
2
O+CO
2 
 
Mg(HCO
3
)
2 


S
t
0
 MgCO
3
↓+H
2
O+CO
2 
 
Daimi cod sularda isə Ca
2+
 və Mg
2+
 kationları sulfatlar, xloridlər və 
az  miqdarda  silikatlar  şəklində  olur  ki,  belə  suları  qızdırdıqda  codluq 
aradan qalxmır. 
Cod  sularda  yuma  prosesi  yaxşı  getmir,  su  qızdırıcılarının 
divarlarında  getdikcə  qalınlaşan  ərp  təbəqəsi  yaranır  ki,  bu  təbəqə 
əlavə  enerji  sərfinə və  su  çənlərinin tez xarab olmasına səbəb olur. 
Odur  ki,  texniki  suların  istifadəsindən  əvvəl  codluğu  aradan 
qaldırmaq lazımdır. 
Codluq  mq-ekv/l-lə  ölçülür.  Kalsium  ionunun  qram  ekvivalenti 
20,04  mq/l,  maqneziumun  qram  ekvivalenti  12,16  mq/l  olaraq 
götürülür.  Bu  rəqəmlərdən  istifadə  edərək  suyun  ümumi  codluğunu 
hesablamaq olar. 
Məsələn, suda 150,3 mq/l kalsium və 30,04 mq/l maqnezium ionları 
olarsa ümumi codluq aşağıdakı kimi hesablanır: 
 
X 
ümumi
 = 
öì óì è
150,3
30,4
Ú
= 
+ 
= 7,5+ 2,5= 10 ì ã.åêâ/ëèòð
20,04
22,16
10 mq. ekv/litr 
 
 
 

---

 
179 
ƏLAVƏLƏR  
Yaşayış məskənlərinin atmosfer havasında bəzi 
çikrləndirici maddələrin İVQ-si 
 
Maddələr 
M
ak
si
-
mu
m
 b
ir
-
d
əf
əlik
 
İVQ
, 
mq
/m
3
 o
rt
a 
su
tk
al
ıq
 
T
əh
lü
kə
lili
k
 si
n
fi
 
Azot dioksid 
0,085 
0,04 
2 
Azot monooksid 
0,6 
0,06 
3 
Akrolein  
0,03 
0,03 
2 
Yağ aldehidi 
0,015 
0,015 
3 
Ammonium nitrat 
- 
0,3 
4 
Alifatik aminlər C
15
-C
20
 
0,003 
0,003 
2 
Amonyak 
0,2 
0,04 
4 
Sirkə anhidridi 
0,1 
0,03 
3 
Anilin 
0,05 
0,03 
2 
Asetaldehid  
0,01 
0,01 
3 
Aseton  
0,35 
0,35 
4 
Barium karbonat (bariuma  
hesablanmaqla) 
- 
0,004 
1 
Zülal vitamin konsentrat 
- 
0,001 
2 
Benz(a)piren 
- 
0,1 mkq/100m
3
 
1 
Benzin  (neftdən,  az  kükürdlü,  karbona 
hesablanmaqla) 
5 
1,5 
4 
Şist benzini (karbona  
hesablanmaqla) 
0,05 
0,05 
4 
Benzol  
1,5 
0,1 
2 
Brom  
- 
0,042 
2 
Butan  
200 
- 
4 
Butadien-1,3 (divinil) 
3 
1 
4 
Vanadium (V)oksid 
- 
0,002 
1 
Heksan 
60 
- 
4 
Dimetilamin  
0,005 
0,005 
2 
Dixloretan  
3 
1 
2 
Etilxlorid  
- 
0,2 
4 
Etilbenzol  
0,02 
0,02 
3 
Etilen  
3 
3 
3 
Etilen amin 
0,001 
0,001 
1 
 

---

 
180 
Su obyektlərində bəzi zərərli maddələrin İVQ-si 
 
İnqredientin adı 
Təsərrüfat-içməli və 
mədəni-məişət su 
obyektləri 
Balıqçılıq təsərrüfatı üçün 
su obyektləri 
ZLG* 
İVQ 
ZLG 
İVQ 
Anilin 
Sanitar-
toksikoloji 
0,1 
Toksikoloji 
0,0001 
Amonyak 
Ümumi sanitar 
2,0 
«----» 
0,05 
Benzol 
Sanitar-
toksikoloji 
0,5 
«----» 
0,5 
Dixlordifeniltrixlor 
etan (DDT) 
Sanitar-
toksikoloji 
0,1 
«----» 
Yol 
verilmir 
Dəmir 
Orqanoleptik 
0,5 
«----» 
- 
Kadmium 
Sanitar-
toksikoloji 
0,01 
«----» 
0,005 
Kerosin 
Orqanoleptik 
0,1 
«----» 
- 
Mis 
Orqanoleptik 
1,0 
«----» 
0,001 
Arsen 
Sanitar-
toksikoloji 
0,05 
«----» 
0,005 
Neft (çox kükürdlü) 
Orqanoleptik 
0,1 
Balıq 
təsərrüfatı 
0,05 
Nikel 
Sanitar-
toksikoloji 
0,1 
Toksikoloji 
0,01 
Civə 
Ümumi sanitar 
0,05 
- 
- 
Qurğuşun 
Ümumi sanitar 
0,1 
Ümumi 
sanitar 
0,1 
Stirol 
Orqanoleptik 
0,1 
Orqanoleptik 
0,1 
Fenol 
Orqanoleptik 
0,001 
Balıq 
təsərrüfatı 
0,001 
Formaldehid 
Ümumi sanitar 
0,05 
- 
- 
Flüor 
Sanitar-
toksikoloji 
1,5 
Toksikoloji 
0,05 
Aktiv xlor 
Ümumi sanitar 
yox 
- 
- 
Xrom 
Orqanoleptik 
0,1 
Sanitar-
toksikoloji 
0,001 
Sianid 
Sanitar-
toksikoloji 
1,0 
Toksikoloji 
1,0 
Sink 
Ümumi sanitar 
1,0 
Toksikoloji 
0,1 
 

---

 
181 
*- zərərliliyin limitləşdirici göstəricisi (ZLG) 
 

---

 
182 
Torpaqda bəzi çirkləndirici maddələrin İVQ-si 
 
Maddə 
İVQ, mq/kq 
Maddə 
İVQ, mq/kq 
Manqan 
1500 
Bromfos 
0,4 
Arsen 
2 
Perxlorvinil 
0,5 
Civə 
2,1 
 
 
Qurğuşun  
20 
P
2
O
5
 
200 
Xrom  
0,05 

-metilstirol 
0,5 
Benz(a) pren 
0,02 
Formaldehid 
7 
 
Bəzi metalların insanda xəstəlik törədə bilən təbii  
miqdarları (mq/kq) 
 
Metal 
Dağ 
süxur-
larında 
Kömürdə 
Dəniz 
suyunda 
Bitkilərdə 
(quru 
çəkiyə) 
Heyvanlar-
da (quru 
çəkiyə) 
Kadmium 
0,2 
0,25 
0,0001 
0,1-6,4 
0,1-3 
Xrom 
100 
60 
0,00005 
0,3-4 
0,02-1,3 
Kobalt  
25 
15 
0,00027 
0,2-5 
0,3-4 
Qurğuşun  
12,5 
5 
0,00003 
1,8-50 
0,3-35 
Civə 
0,08 
- 
0,00003 
0,02-0,03 
0,05-1 
Nikel  
75 
35 
0,0045 
1,5-36 
0,4-26 
Gümüş  
0,07 
0,1 
0,0003 
0,97-0,25 
0,006-5 
Tallium  
0,45 
0,05-10 
0,00001 
1,0-80 
0,2-160 
Qızıl  
0,004 
0,125 
0,00001 
0-0,012 
0,007-0,08 
Vanadium  
135 
40 
0,002 
0,13-5 
0,14-2,3 
 
 
 
 
 
 

---

 
183 
Kimyəvi elementlər üçün qida məhsullarında 
İVQ, mq/kq məhsul 
 
Element 
Məhsulların növləri 
Balıq
 
Ət
 
S
üd
 
Ç
ör
ək
, 
buğda
 
T
ər
əv
əz
 
Meyv
əl
ər
 
Ş
ir
əl
ər
 
Alüminium  
30,0 
10,0 
1,0 
20,0 
30,0 
20,0 
10,0 
Dəmir 
30,0 
50,0 
3,0 
50,0 
50,0 
50, 
15,0 
Yod 
2,0 
1,0 
0,3 
1,0 
1,0 
1,0 
1,0 
Kadmium  
0,1 
0,05 
0,01 
0,022 
0,03 
0,03 
0,002 
Mis 
10,0 
5,0 
0,5 
5,0 
10, 
10,0 
5,0 
Arsen 
1,0 
0,5 
0,05 
0,2 
0,2 
0,2 
0,2 
Nikel 
0,5 
0,5 
0,1 
0,5 
0,5 
0,5 
0,3 
Qalay 
200,0 
200,0 
100,0 
- 
200,0 
100,0 
100,0 
Civə  
0,5 
0,03 
0,005 
0,01 
0,02 
0,01 
0,005 
Qurğuşun 
1,0 
0,5 
0,05 
0,2 
0,5 
0,4 
0,4 
Selen 
1,0 
1,0 
0,5 
0,5 
0,5 
0,5 
0,5 
Bismut  
0,5 
0,1 
0,05 
0,1 
0,3 
0,3 
0,2 
Flüor  
10,0 
2,5 
2,5 
2,5 
2,5 
2,5 
2,5 
Xrom  
0,3 
0,2 
0,1 
0,2 
0,2 
0,1 
0,1 
Sink  
40,0 
40,0 
5,0 
25,0 
10,0 
10,0 
10,0 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
184 
ĠSTĠFADƏ EDĠLMĠġ ƏDƏBĠYYAT 
 
1.  Abbasov  V.M.,  Əliyeva  R.Ə.,  Səlimova  N.Ə.,  Abbasov  M.M., 
Babayev  Ə.İ.,  Əsgərov  F.S.,  Abbasov  Ş.M.  Ekoloji  kimyaya  giriş. 
Bakı, «Maarif», 2002, 128 s. 
2. Голдовская Л.Ф. Химия окружающей среды. Москва, «Мир», 
2005, 95 с. 
3. Заиков Г.Е., Маслов С.А., Рубайло В.Л. Кислотные дожди и 
окружающая среда. М., Химия, 1991, 168 с. 
4. Карташев А.Г. Введение в экологию. Томск, Водолей, 1998, 
215 с. 
5. Корте Ф. Экологическая химия. Пер. с нем. Под ред. Градо-
вой Н.В., М., Мир, 1997, 396 с. 
6. Гурни К. Парниковый эффект и глобальное потепление. Хи-
мия в России. 2000, №8, с. 18. 
7. Лазановская И.Н., Орлов Д.С., Садовникова Л.К. Экология и 
охрана биосферы при химическом загрязнении. М., Высшая шко-
ла, 1998, 226 с. 
8. Мамедов Н.М., Сиравегина И.Т. Экология, М., Школа-Пресс, 
1996, 186 с. 
9. Небел Б. Наука об окружающей среде. Как устроен мир. Т.1. 
Пер. анлг. М., Мир, 1993, 360 с. 
10.  Небел  Б.  Наука  об  окружающей  среде:  Как  устроен  мир: 
Т.2. пер с англ. М., Мир, 1993, 280 с. 
11.  Обухов  А.М.  Контроль  чистоты  воздушного  океана.  М., 
1982, 40 с. 
12. Роздин Е.К., Бобков А.С., Блинов И.А. Охрана труда и эко-
логическая  безопасность  в  химической  промышленности.  Учеб-
ник для вузов, М., химия, 1997, 400 с. 
13. Перечень и коды веществ, загрязняющих атмосферный воз-
дух- СПБ, Петербург, ХХЫ век, 2000, 320 с. 
14. Пиментел Дж., Кунрод Дж. Возможности химии сегодня и 
завтра. Пер. с англ. М., Мир, 1992, 340 стр. 
15. Повестка дня на ХХI век и другие документы конференции 
в  Рио-де-Жанейро  /  составитель  Майкл  Киттинг-Женева:  Центр. 
За нашего общего будущего, 1993. 

---

 
185 
16.  Роун  Ш.  Озоновый  кризис.  Пятнадцатилетняя  эволюция 
неожиданной  глобальной  опасности  /  пер  с  англ.  М.,  Мир,  1993, 
285 с. 
17. Скурлатов Ю.И., Дука Г.Г., Мазити А. Ввведение в эколо-
гическую химию. М., Высшая школа, 1994, 290 с. 
18.  Делленберг  Г.  Загрязнение  природной  среды.  Введение  в 
экологическую химию / пер с нем. – М., Мир, 1997, 340 с. 
19. Химия и общества / Пер с англ. М., Мир, 1995, 260 с. 
20. Яблоков А.В., Захаров В.М. Экологические проблемы Рос-
сии. М., Центр экологической политики России, 1999. 
21. Чернобыльская катастрофа. Киев. Наукова Дымка, 1995 
22. Швайкова М.Д. Токсикологическая химия М., «Медицина», 
1975, 378 с. 
23.  Шабанов  Я.Л.,  Абдуллайева  Е.Я.  Аналитик  кимйанын 
ясаслары, Бакы-2005, 466 с. 
24.  Исидоров  В.А.  Экологическая  химия,  Санкт-Петербург, 
Химиздат 2001, 30 с. 
25. Реймерс Н.Ф., Яблоков А.В. Словарь терминов и понятий, 
связанных с охраной живой природы. М., Наука, 1982, 256 с. 
26.  Абдул  Касымов,  Фаиг  Аскеров.  Биоразнообразие:  нефть  и 
биологические ресурсы Каспийского моря. Баку, 2001, 326 с. 
27. Салманов М.А. Экология и биологическая продуктивность 
Каспийского моря, Баку, «Исмаил» 1999, 398с. 
 
 
 
 

---

 
186 
MÜNDƏRĠCAT 
 
 
GĠRĠġ  ............................................................................................... 3 
 
Fəsil I. EKOLOGĠYA ELMĠ VƏ ONUN ĠNKĠġAF 
TARĠXĠ  ............................................................................................ 12 
 
Kimya və ətraf mühit  ........................................................................ 17 
Ətraf mühitin çirklənməsi  ................................................................. 19 
Biosferin kimyəvi elementləri  .......................................................... 22 
Ekoloji standartlar və normativlər  .................................................... 26 
 
Fəsil II. YER PLANETĠ VƏ CANLI ALƏM  ............................... 31 
 
Atmosfer və onun quruluşu  .............................................................. 33 
Atmosferin kimyəvi tərkibi  .............................................................. 34 
Atmosferin  müxtəlif  termiki  qatlarının  göstərilməsi  və  
atmosfer təzyiqi  ................................................................................ 36 
Atmosferi çirkləndirən əsas mənbələr  .............................................. 38 
İstilik energetikası  ............................................................................ 38 
Avtomobil nəqliyyatı  ........................................................................ 40 
Dağ-mədən və metallurgiya sənayesi  ............................................... 43 
Neft emalı və neftkimya sənayesi  ..................................................... 46 
Kimya sənayesi  ................................................................................. 48 
Tikinti materialları sənayesi  ............................................................. 51 
Atmosferin bioloji rolu  ..................................................................... 54 
Atmosferi çirkləndirən azotlu birləşmələr  ........................................ 58 
Azot oksidlərinin əmələ gəlmə mexanizmi  ...................................... 60 
Atmosfer çirkləndiricilərinin canlı orqanizmlərə təsiri  ..................... 65 
Atmosferdə  karbon  qazının  miqdarının  artması  və  onun 

---

 
187 
yaratdığı problemlər. İstilikxana effekti  ........................................... 70 
Kükürd oksidləri və onların ətraf mühitə təsir mexanizmi ................ 76 
Troposferdə  ozon.  onun  əmələ  gəlməsi  və  dağılması.  «Ozon 
deşiklər»-nin yaranma səbəbləri  ....................................................... 80 
Ozonun əmələ gəlmə və dağılma mexanizmi  ................................... 82 
Ozon qatının əhəmiyyəti və onun azalmasının ekoloji ziyanları 
 ........................................................................................................... 88 
Atmosferi çirkləndirən aerozollar  ..................................................... 90 
Troposfer aerozolları  ........................................................................ 94 
Stratosferin aerozol hissəcikləri  ........................................................ 97 
 
Fəsil III. HĠDROSFERA  ................................................................ 103 
 
Okeanosferin su rejimi ...................................................................... 103 
Okean sularının kimyəvi tərkibi  ....................................................... 105 
Hidrosferi çirkləndirən əsas üzvi komponentlər  ............................... 107 
Xəzər dənizi və onun çirklənməsi səbəbləri  ..................................... 111 
 
Fəsil IV. MATERĠK ÇĠRKLƏNDĠRĠCĠLƏRĠ VƏ 
ONLARIN TƏSĠR MEXANĠZMĠ ................................................. 116 
 
Pestisidlər haqqında məlumat  ........................................................... 117 
Pestisidlərin toksiki göstəriciləri  ....................................................... 119 
Pestisidlərin bioloji obyektlərdə kimyəvi-fiziki analizi  .................... 120 
Hallogenli pestisidlər  ........................................................................ 120 
Heksaxlorsikloheksan (hxsh)  ............................................................ 122 
Karbamin turşusunun törəmələri  ...................................................... 123 
Fosforlu pestisidlər  ........................................................................... 124 
Toksiki metallar  ................................................................................ 127 
Barium  .............................................................................................. 128 
Manqan  ............................................................................................. 129 

---

 
188 
Xrom  ................................................................................................. 129 
Mis  .................................................................................................... 130 
Stibium-sürmə  .................................................................................. 131 
Arsen  ................................................................................................ 131 
Bismut  .............................................................................................. 133 
Kadmium  .......................................................................................... 133 
Sink  ................................................................................................... 134 
Tallium  ............................................................................................. 135 
Civə  .................................................................................................. 136 
Dioksinlər və ona oxşar birləşmələr  ................................................. 137 
Çoxnüvəli aromatik karbohidrogenlər  .............................................. 139 
Çox təhlükəli digər çirkləndirici maddələr  ....................................... 141 
Benzol  ............................................................................................... 143 
Vinilxlorid  ........................................................................................ 144 
Ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsi  ................................................ 145 
Qeyri nüvə yanacaqları antropogen radionukleid mənbələri ............. 150 
Nüvə-yanacaqları müəssisələrində yaranan radionuklidlər ............... 151 
Nüvə qəzaları zamanı ətraf mühitin çirklənməsi ............................... 153 
 
Fəsil V. ƏTRAF MÜHĠTĠN KĠMYASI  
FƏNNĠ ÜZRƏ LABORATORĠYA MƏġĞƏLƏLƏRĠ  ................ 155 
 
LABORATORİYA İŞİ №1 
Havada benzin buxarlarının qatılığının təyini ................................... 155 
 
LABORATORİYA İŞİ №2 
Havada karbon qazının ekspess üsulla təyini  ................................... 156 
 
LABORATORİYA İŞİ №3 
Avtomobil nəqliyyatının intensivliyindən asılı olaraq  
atmosfer havasının çirklənmə dərəcəsinin təyini  .............................. 158 

---

 
189 
 
LABORATORİYA İŞİ №4 
Atmosferin tozlarla çirklənmə dərəcəsinin təyini  ............................. 160 
 
LABORATORİYA İŞİ №5 
Laboratoriyada SO
2
 miqdarının təyini  .............................................. 161 
 
LABORATORİYA İŞİ №6 
Atmosfer yağıntılarında həll olan və həll olmayan  
bərk maddələrin ümumi kütləsinin təyini  ......................................... 163 
 
LABORATORİYA İŞİ №7 
Parnik effektinin müşahidə edilməsi ................................................. 163 
 
LABORATORİYA İŞİ №8 
Atmosfer çöküntülərinin turşu-əsasi xassələrinin təyini  ................... 165 
 
LABORATORİYA İŞİ №9 
Havada olan qaz qarışıqlarının analizi  .............................................. 166 
 
LABORATORİYA İŞİ №10 
Torpağın analizi  ................................................................................ 167 
 
LABORATORİYA İŞİ №11 
Torpaqlarda ümumi qələviliyin təyini  .............................................. 169 
 
LABORATORİYA İŞİ №12 
Torpaq nümunəsində sulfat ionunun qravimetrik üsulla təyini  ........ 170 
 
LABORATORİYA İŞİ №13 
Suyun analizi  .................................................................................... 171 

---

 
190 
 
ƏLAVƏLƏR  ................................................................................... 173 
 
ĠSTĠFADƏ EDĠLMĠġ ƏDƏBĠYYATLAR  ................................... 177 
 
 
 
 

---

 
191 
 
 
 
Elman Mövsümov 
Laləzar Quliyeva 
 
 
 
 
 
ƏTRAF MÜHĠTĠN   
KĠMYASI 
 
(Ali məktəblər üçün dərslik) 
 
 
II nəşr 
 
 
 
 
 
Naşir: Rafiq Xan-Sayadoğlu 
Texniki redaktor: Ülvi Arif 
Dizaynerlər: Ceyhun Əliyev, İradə Əhmədova 
 
 
_______________________________________ 
Çapa imzalanıb: 10.11.10. 
Format: 60x84 1/16. Qarnitur Times. 
Həcmi: 11,5 ç.v. Tiraj 100.  Sifariş № 09. 
«MBM» MMC mətbəəsində çap olunub. 
Qiyməti müqavilə ilə.