Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
 
20 
 
 
21 
edir,  əsas həyati prosesləri isə mexaniki baxışlar mövqeyindən 
izah etməyə çalışırdı. O, canlıya özünəməxsus maşın kimi baxırdı 
və maşını işə salan mexanizmlərin fəaliyyətində xarici amillər və 
sinir sisteminin əsas rol oynadığını, hər bir həyat hadisəsinin re-
flektoru təbiətə malik olduğunu göstərmişdir. O, xarici qıcıqlara 
cavab olaraq insan və yaxud heyvan orqanizmində icra olunan 
əksetdirici hərəkət anlayışını irəli sürmüşdür. Bununla da sinir 
sisteminin fəaliyyətinin reflektor üsulunun dərk olunmasına ilk 
addım atılmışdır. Lakin Dekart reflektor davranışın izahını sadə 
reaksiyalar vasitəsilə məhdudlaşdırmışdır. Məsələn, qaynar sudan 
əlin reflektor şəkildə  çəkilməsi. Dekart, bunu insanın  şüurlu 
fəaliyyətilə əlaqədar olduğunu görə bilmədi. 
İtalyan təbibi L.Qalvani (1791) «heyvan elektirik enerjisi» ilə 
bağlı  təcrübələrini dərc etdirərək, fizik A.Volt (1792) ilə 
mübahisələrində canlı toxumalarda elektrik hadisələrinin univer-
sallığını təsvir edən tədqiqatların bünövrəsini qoymuşdur. Çexiya 
fizioloqu İ.Proxaska (1794) reflekslərin əsas xassələrini təsvir et-
mişdir. O, refleksi xarici mühitin qıcıqlarına orqanizmin sinir sis-
teminin iştirakı ilə verdiyi cəld cavab reaksiyası kimi adlandır-
mışdı. 
XIX əsrdə fiziologiya elminin inkişafı. İ.M.Seçenovun «Baş 
beynin refleksləri» (1863) əsəri fiziologiya elminin əsas 
istiqamətlərinin inkişafına güclü təkan vermişdir.  
İ.M.Seçenovun (1864) «Qaz nasosu» qan vasitəsilə daşınan 
qazların həcminin daha dəqiq şəkildə təyin olunmasının və onun 
tənəffüs funksiyalarının kəmiyyət baxımından öyrənilməsinin 
əsasını qoymuşdur. Ürəkdə yerləşən azan sinirlərin ürək fəaliy-
yətinə tormozlayıcı təsirinin Ed və E.Veber qardaşlarının (1845) 
kəşfinin ardınca Peterburq fizoloqu İ.F.Sion (1867) ürəyin yığılıb 
açılmasını sürətləndirən simpatik siniri kəşf etmişdir. Ürəyin 
fəaliyyətinin tənzimlənməsinin öyrənilməsi sahəsində apardığı 
məşhur tədqiqatlarında yeni faktlar əldə edən  İ.P.Pavlov ürək 
əzələsinin – trofik sinirlər vasitəsilə idarə olunmasını  kəşf etdi. 
Görkəmli cərrah A.İ.Piroqovun  şagirdi A.P.Volter (1842) sim-
patik sinirlərin daraldıcı təsir göstərməsini həmin sinirin kəsilmiş 
mühitin ucunu qıcıqlandırmaqla aşkar etmişdir. Bir qədər sonra 
məhşur fransız alimi K.Bernard (1851) bunu dovşanın qulağında 
apardığı təcrübəsində əyani şəkildə sübuta yetirmişdir. V.V.Ovs-
yanikov tərəfindən (1871) uzunsov beyində hərəki damar mərkəzi 
tapılmışdır. 
C.Qetçinsolun spirometri (1846) indiyə kimi ağciyərlərdə ha-
vanın dəyişməsinin həcminin ölçülməsi üçün xidmət göstərir. 
Leqallua (1812) və P.Flurans (1842) uzunsov beynin dördüncü 
mədəciyinin dibində  tənəffüs mərkəzinin yerləşməsini ilk dəfə 
dəqiqləşdirmişlər. Kazan fizioloqu N.A.Mislavski (1865) baş-
beyin qabığının tənəffüs mərkəzinə təsirini müəyyən etmişdir. 
Qidalanma zamanı ifraz olu-
nan mədə  şirəsini toplamaq üçün 
Moskva cərrahı V.A.Basov (1842) 
ilk dəfə mədəyə fıstula qoymuşdur. 
R.Haydenhayn (1866, 1868) tərə-
findən sinirlərin tüpürcək vəzilərinə 
təsiri və sinirsizləşmiş kiçik mə-
dəcikdən  şirənin humoral yolla ay-
rılması təsvir olunmuşdur. İ.P.Pavlov 
heyvanlarda fizioloji proseslərin mü-
şahidə olunmasının operativ-cərra-
hiyə metodlarını  işləyib hazırlamış 
və geniş  şəkildə  tətbiq etmişdir. 
Qidalanma prosesinin bu üsulla öy-
rənilməsi təbii  şəraitdə  mədə 
şirəsinin artmasının  əsas qanunauy-
ğunluqlarını  və mexanizmlərini 
müəyyən etməyə imkan vermişdir. Bu tədqiqatların nəticələri 
İ.P.Pavlov (1849-1936) tərəfindən «Əsas qidalanma vəzilərin işi 
haqqında məruzələrdə» ümumiləşdirilərək, ilk rus aliminə Nobel 
mükafatı verilməsi ilə nəticələnmişdir.  
K.Bernar (1855) fiziologiya elminə istehsal etdikləri 
maddələri qana ifraz edən daxili sekresiya vəziləri haqqında 
anlayış daxil etmişdir. Elmdə bu vəzilərin funksiyaları haqqında 
 
İ
.
P
.
Pavlov
  
(1849-1936) 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
 
22 
 
 
23 
məlumatlar toplanmağa başlandı. Yumurtalıqdan çıxan cövhərin 
canlandırıcı  fəaliyyəti təsvir olunmuşdur (Ş.Braun-Sekar, 1889). 
Zob və «bürünc xəstəliyinin» təsvir olunması K.Bazedov (1840), 
T.Adison (1885) tərəfindən qalxanabənzər və böyrəküstü 
vəzilərin öyrənilməsinin 
əsasını qoymuşdur. 
İ.Merinq, 
O.Minkovski (1889) mədəaltı  vəzinin daxili sekresiya funksiya-
larını itlərdə öyrənərək, onun ekstripasiyasından sonra şəkərli dia-
betin inkişafını müşahidə etmişlər. 
E.Dubua-Reymon (1848-1849) Qalvani ilə Voltun 
mübahisələrini davam etdirərək, şəxsi tədqiqatların əsasında toxu-
malarda elektrik yüklərinin mövcudluğu haqqında «elektromotor 
molekulyar» nəzəriyyəsinin  əsasını qoymuşdur. O, induksion ci-
haz, qalvanometr və qütbləşməyən elektrodların köməkliyi ilə canlı 
toxumalarda sükunət və  fəaliyyət potensialların olmasını  təcrübi 
yolla  əsaslandırmışdır. L.Qermann (1867) bioelektrik potensial-
larının kimyəvi yolla əmələ  gəlməsinə dair mülahizə irəli sür-
müşdür. 
Kiyev fizioloqu V.Y.Çaqoves (1896) «Toxumaların elektrik 
potensiallarının təbiəti haqqında» əsərində Arreniusun elektrolitik 
dissosiasiya nəzəriyyəsinə  əsaslanaraq ilk dəfə olaraq onların 
mənşəyinin ion təbiətli olduğunu irəli sürmüşdür. 
F.Majandi (1822) və K.Bell (1823) tərəfindən onurğa beynin 
ön köklərinin hərəki və arxa köklərinin hissi rolu aydınlaş-
dırılmışdır. Sinir proseslərinin  əsas xassələrinin öyrənilməsini 
açıqlayan Çarlz Şerrinqtonun (1892-1900) tədqiqatlarının əsasını 
təşkil etmiş və neyronlararası əlaqənin anatomik əsası kimi sinaps 
anlayışı ilk dəfə onun tərəfindən elmə daxil edilmişdir. 
Sinir sisteminin fiziologiyası üçün İvan Mixayloviç 
Seçenovun tədqiqatları böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun qurba-
ğanın görmə qabarlarının qıcıqlanması ilə  əlaqədar məşhur 
təcrübəsi (1862) mərkəzi tormozlanma sisteminin öyrənilməsinin 
əsasını qoymuşdur.  İ.P.Pavlov «Baş beynin refleksləri» (1863) 
əsərini «Seçenov fikrinin dahiyanə pilləsi» adlandırmışdır.  
Beləliklə, artıq XIX əsrdə fiziologiyanın  əsas bölmələri for-
malaşmış  və orqanizmin orqanlar sisteminin fəaliyyətləri 
haqqında bir çox məlumatlar toplanmışdır. 
Orqanizmin həyat fəaliyyətində fizioloji proseslər haqqında 
biliklərin sürətlə toplanması  əvvəllər fiziologiyanın bölmələri 
olan bir çox tədqiqat istiqamətlərinin sərbəst elm sahəsinə 
çevrilmələri ilə  nəticələndi. Belə ki, ilk öncə fizioloji funksiya-
ların kimyəvi  əsaslarının öyrənilməsi ilə fizioloji kimya, sonra 
biokimya ilə molekulyar biologiya kimyanın daha geniş xassələri 
mənimsənilmişdir. 
XX əsrdə nəinki fiziologiya elmində məşhur hadisə İ.P.Pav-
lov tərəfindən ali sinir fəaliyyətinin fiziologiyası sahəsində  kəşf 
olmuşdur. 1903-cü ildə Madrid şəhərində keçirilən Beynəlxalq 
tibbi konqresdə İ.P.Pavlov ilk dəfə beynin ali funksiyalarının ob-
yektiv  şəkildə fizioloji nöqteyi-nəzərdən öyrənilməsinin 
nəticələrini şərh edərək, şərti reflekslər təlimi haqqında məlumat 
verdi. 
XX  əsrin fiziologiya elmi sinir sistemi fiziologiyasının bir 
çox ümumi və xüsusi məsələlərinin həllində  əldə olunan böyük 
nailiyyətlər ilə məşhurdur. Rus alimləri K.M.Bıkov (1947) daxili 
orqanların işinin fizioloji tənzimlənməsi mexanizmlərini tədqiq 
edərək, orqanizmin vegetativ funksiyaları sahəsinin  şərti 
reflekslərin nəzarəti altında olduğunu müəyyən etmişdir. 
V.N.Çerniqovski (1960-1980) daxili orqanların vəziyyəti və 
onların beynin ali şöbələri tərəfindən tənzim edilməsini, informa-
siyanı ötürən sinir impulslarının fizioloji əhəmiyyətini və ürək 
fəaliyyətinə interoreseptorların təsirini tədqiq etmişdir. 
N.E.Vvedenski (1901-1914) parabioz konsepsiyasını öyrənmişdir. 
A.A.Uxtomski (1923-1940) dominant haqqında təlimi inkişaf 
etdirmişdir. Onurğa beynin reflekslərinin tədqiqat nümunələrində 
görkəmli ingilis fizioloqu Ç.Şerrinqton (1906-1947) hərəkətli ref-
lekslərin ümumi xassələrini, oyanma və tormozlanma 
proseslərinin mənimsənilmiş münasibətlərini, yekun 
istiqamətlərin prinsipini və sinir sisteminin inteqrativ fəaliyyətinin 
digər fundamental qanunauyğunluqlarını müəyyən etmişdir.  
Kiyev alimi V.Y.Çaqoves (1903-1906) hələ  tələbə ikən 
bioloji elektrogenezin təbiətini izah etmək üçün Arreniusun elek-
downloaded from KitabYurdu.org

---