Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
 
16 
Qədim Misir, Türk, Hindistan, Yunanıstan və Romanın indiki 
dövrə kimi qorunub saxlanılan yazılı abidələri insan və heyvan 
orqanizminin həyat və  fəaliyyətinin sirlərinin öyrənilməsi prob-
lemləri qədim dövrlərdə də bir çox alimləri narahat etdiyini sübut 
edir. 
Antik dövr və orta əsrlər. Antik elm daha çox orqanların 
xarici təzahürlərinin müşahidə olunması əsasında canlı orqanniz-
min funksiyalarını  təsvir edirdi. 
Buna görə  də daha çox səhv təsəv-
vürlər formalaşırdı.  
Qədim yunan fəlsəfi-elmi fik-
rinin yaradıcıları – Heraklit, De-
mokrit, Hipokrat, Sokrat, Platon, 
Aristotel və başqaları insan və hey-
vanların təbiətdə yeri, eləcə  də 
onları idarə edən qüvvələr barəsində 
bütöv bir təlim yarada bilmişlər. 
Heraklit eramızdan  əvvəl (VI əsrin 
sonu, V əsrin başlanğıcı), Hipokrat 
(460-377-ci illər), Demokrit (470-
390-cı illər), Aristotel (384-322-ci 
illər) sadəlövh materializm mövqe-
yindən, Sokrat (470-393-cü illər) və Platon (428-348-ci illər) isə 
dini idealist mövqeyindən çıxış edirdilər. 
Tibb elminin atası sayılan Hipokrat (Buqrat) (460-377) insan 
sağlamlığını qorumaq üçün qiymətli fikirlər söyləmişdir.  
Hipokrat  qeyd edirdi ki, bizim sevinci, həzzi,  şadlığı hiss 
etməyimiz, kədərlərimiz, ağrımız, göz yaşlarımız məhz beynin 
fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir. O, insan bədəninin quruluşunu, 
şişlərin və  çıxıqların müalicə üsullarını göstərmişdir. Onun 
fikrincə, insanın sağlamlığı dörd əsas mayenin miqdarından 
asılıdır. Hipokrat bu mayenin miqdarına görə insanları dörd tipə 
bölmüşdür: 
1.
 
Sanqviniklər – qanı çox olanlar – sakit, dözümlü;  
2.
 
Fleqmatiklər – seliyi çox olanlar – az hərəkətli, səbirli; 
Hipokrat
 (460-377)
 
 
 
17 
3.
 
Xoleriklər – sarı ödü çox olanlar – cəld, enerjili; 
4.
 
Melanxoliklər – qara ödü çox olanlar – özünə inanmayan, 
küsəyən olurlar.  
Belə ki, qədim Yunanıstanın 
dahi mütəfəkkiri Aristotel (384-
322) (Şərq  ədəbiyyatında  Ərəs-
tun – b. e. ə. IV əsr) qanın qara-
ciyərdə  əmələ  gəldiyini, daha 
sonra isə qaraciyərdən hiss, hə-
yəcan mənbəyi olan – ürəyə 
daxil olduğunu və limfa damarlar 
vasitəsilə qan ilə qidalanan digər 
orqanlara yayıldığını göstərirdi. 
Cəsədin yarılması zamanı cərrahi 
yolla arterial damarları  kəsən 
zaman qan olmadığından, onlara 
hava aparan damarlar adı ver-
ilmişdir. Bu baxımdan, hava (ok-
sigen) daşıyan arteriyaların adı (yunan dilindən tərcümədə aeros-
hava, tireo-ibarət olmaq) indiki dövrə kimi qorunub saxlanılmış-
dır. O, cift qan damarlarını, qaraciyərin həzmdə rolunu, üçgünlük 
toyuq rüşeymində ürək döyünmələrini, insanın yaş dövrlərini 
təsvir etmişdir. Aristotel «Məşhur ruh haqqında traktat» əsərində 
ruhun,  şüurun, beynin fəaliyyəti nəticəsində  əmələ  gəldiyini 
göstərmişdir. 
Demokritin «Solidar» (solidus – bərk) nəzəriyyəsində irəli 
sürdüyü fikrə  əsasən insan psixikası xarici aləmin cisimlərindən 
qopan atomların bədənə  təsiri sayəsində yaranır. Atomlar bir-
birinə yaxınlaşdıqca insan sağlam olur, əksinə, uzaqlaşdıqca, 
orqan yumşalır və xəstəlik baş verir.  
Bununla bərabər Aristotelin, Hipokratın və xüsusilə də Roma 
təbibi Qalenin (b.e.ə. II əsr, 129-201) elmi əsərləri bir sıra 
səhvlərdən və yanlış mülahizələrdən ibarət olsa da, insan və hey-
van bədəninin quruluş  və  fəaliyyəti haqqında pərakəndə 
məlumatları birləşdirərək, fiziologiya elminin təşəkkül tapması 
 
Aristotel
 (384-322)
 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
 
18 
üçün zəruri olan ilkin şərtlər kimi çox böyük əhəmiyyətə malik 
olmuşdur. Belə ki, Qalen heyvanların üzərində apardığı 
təcrübələrə  əsaslanaraq qanın nəinki venalardan, o cümlədən ar-
teriyalardan da axdığını göstərmişdir. O, insan beynini bədənin 
«ümumi idrak və  təfəkkür qabiliyyəti» kimi nəzərdən keçirərək, 
onun quruluşunu və ondan çıxan sinirləri təsvir etmişdir. Qalen 
hərəkət zamanı sümüklərin və  əzələlərin işini öyrənməklə bizim 
bütün hərəkətlərimizin beyin tərəfindən nizamlandığını müəyyən 
etmişdir. Qalenə görə bizim hisslərimiz xarici mühitin təsirindən 
yaranır. Makedoniyalı  İsgəndərin təbibi Erazistrat (b.e.ə. III əsr) 
hərəkətlərin idarə olunmasında və hissiyatın  əmələ  gəlməsində 
sinirlərin rolunu göstərməklə yanaşı, süd şirəsi vəzilərini təsvir 
etmişdir. 
Orta  əsrlərdə dahi filosof və 
təbib kimi tanınmış türk təbibi 
Əbu  Əli  İbn Sina (980-1037) 
həmin dövrdə orqanizmin bir çox 
funksiyalarının dərk olunmasına 
əhəmiyyətli töhfəni vermişdir. O, 
hesab edirdi ki, xarici aləm hiss 
üzvlərimiz vasitəsilə beynə  təsir 
edərək və müxtəlif duyğular əmələ 
gətirir. Onun XII əsrdə latın dilinə 
tərcümə olunmuş «Təbabət 
elmlərinin qanunları»  əsəri Av-
ropada təbabətin inkişafına güclü 
təsir göstərmişdir. 
Orta  əsrlərdə insan meyiti 
üzərində anatomik müşahidələr, 
cərrahi əməliyyatlar aparmaq qadağan olunsa da A.Vezali (1514-
1564) belə müşahidələr aparmış  və bunları  «İnsan bədəninin 
fabrikası haqqında»  əsərində anatomik və fizioloji funksiyaları 
birlikdə təsvir etmişdir.  
İntibah dövrü. Burjuaziya quruluşundan kapitalizm quru-
luşuna keçid uğrunda mübarizəni əks etdirən bu dövr (XV və XVI 
Əbu
 
Əli
 
İbn
 
Sina
  
(980-1037)
 
 
 
19 
əsrlər) təbiət elmlərinin, o cümlədən də insan və heyvan orqaniz-
minin həyat fəaliyyəti haqqında elmin sürətli şəkildə çiçəklənməsi 
ilə məşhurdur. 
İngilis təbibi Vilyam Harvey 
(1578-1657) eksperimental 
tədqiqatın morfoloji və funksional 
üsullarından istifadə etməklə ilk 
dəfə qan dövranını  təsvir etmişdir. 
Buna görə  də V.Harveyin «Hey-
vanlarda ürəyin quruluşu və qanın 
damarlarla hərəkəti haqqında 
anatomik tədqiqatlar» kitabının işıq 
üzü gördüyü 1628-ci ili fiziologi-
yanı sərbəst elm kimi meydana çıx-
ması tarixi hesab edirlər. 
XVII-XVIII  əsrlərdə mexani-
kanın, astronomiyanın, riyaziyyat 
və digər təbiət elmlərinin, o cümlədən də biologiyanın sürətlə ink-
işaf etməsi burjua iqtisadiyyatının elmə olan maraqlarına 
əsaslanırdı. Lakin bu dövrün fiziologiyası əsas etibarilə anotomik 
tədqiqatların  əsasında inkişaf etmişdir. Belə ki, süd vəzilərinin 
təsvir olunması (B.Azelli, 1622) limfa dövranının öyrənilməsinin 
əsasını qoydu. Qan kapilyarlarının kəşf olunması isə (M.Malipigi, 
1697) qan dövranının qapalı sistem olmasını isbat etməyə imkan 
verdi. 
Fizika və kimya elmlərinin nailiyyətləri fizioloji hadisələrin 
fiziki və kimyəvi proseslər əsasında nəzərdən keçirilməsinə şərait 
yaratmışdır. K.Şeyner (1643) işığın göz linzalarında sınmasının 
optika qanunları  əsasında baş verdiyini göstərmişdir. S.Xels 
(1733) arteriyada qan təzyiqinin həcmini ölçərək, qanaxmanın 
hidravlik qanunlarını  nəzərdən keçirmişdir; L.Spallansani (1786) 
qidalanma prosesini qida maddələrinin kimyəvi parçalanma reak-
siyaları kimi nəzərdən keçirmişdir. 
Dahi fransız filosofu dualist mövqedən çıxış edən R.Dekart 
(1644) bədəndən ayrı, dərkedilməz «şüurlu ruhun» varlığını qəbul 
 
Vilyam
 
Harvey
  
(1578-1657)
 
downloaded from KitabYurdu.org

---