Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
 
12 
 
 
13 
sək səviyyədə  təchiz olunmuş vivariumda karantin üçün və bu 
binada yerləşdirilən heyvanların ekoloji xüsusiyyətlərini nəzərə 
alan şəraitdə quraşdırılan xüsusiləşdirilmiş şöbələri ayırd edirlər. 
Xərçənglər üçün axınlı suya və pusqulara malik hovuzlar, 
həşəratların müxtəlif növləri üçün iqlim rejimi və müxtəlif mikro-
landşaft ilə  tənzimlənən insektariyalar, balıqlar üçün su bitkiləri 
ilə  təchiz olunan akvariumlar, ilanlar üçün qızdırılan herpentari-
yalar, qış mövsümündə qurbağaların konservasiya olunması üçün 
hovuzlar, müxtəlif növlü quş damları, gəmiricilərin erkəklərinin, 
dişilərinin və balalarının bölüşdürülməsi üçün xüsusi olaraq 
təchiz olunmuş hüceyrə sistemləri, pişiklər üçün qızdırılan 
otaqlara malik ümumi binalar, itlər üçün fərdi kameralar, mey-
munlar üçün ağaclar və  bəzi gimnastika vasitələrilə  təchiz olun-
muş kondensasiyalı otaqlar bu cür heyvanlar üzərində  təcrübə 
keçirərək – bu heyvanların mərhəmət tələb edən varlıqlar oldu-
qlarını unutmaq lazım deyildir. Üzərində  təcrübə aparılan hey-
vanlar ilə humanist şəkildə davranmaya dair tələblər bioloqların 
hazırlanmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edirlər. Bioloqlara tələbə 
illərindən etibarən canlı  təbiətə qarşı  məhəbbət və qayğıkeş 
münasibət aşılanmalıdır. Buna görə  də, ali heyvanlar üzərində 
keçirilən kəskin təcrübələr zamanı, xüsusilə  məcburi  şərtlər 
tədqiqat obyektlərinin təbii vəziyyətinin təcrübədən 
keçirilməsinin xroniki formalarından maksimal surətdə istifadə 
olunması, ağrıkəsici və narkoz olmalıdır. 
 
1.4. Fiziologiyanın digər elmlərlə əlaqəsi 
 
İnsan və heyvan fiziologiyası nəinki digər bioloji elmlər, elə-
cə  də bir tərəfdən fizika və kimya, digər tərəfdən isə tibb, 
pedaqogika, psixologiya, baytarlıq və  fəlsəfə ilə  sıx  şəkildə 
əlaqədardır. 
Fiziologiya digər elm sahələrindən daha çox fizika və kim-
yanın qanunlarına  əsaslanaraq onların üsullarından istifadə edir. 
Buna səbəb odur ki, hər bir həyati prosesdə maddələrin 
çevrilməsi, yəni fiziki və kimyəvi proseslər baş verir.  
Fizika ilə əlaqə fizioloji funksiyaların təsvir olunması, tədqiq 
edilməsi və praktiki tətbiqi üçün fizioloji funksiyaların mexaniki, 
elektrikli, hidrodinamik, istilik və digər fiziki təzahürlərinin dəqiq 
şəkildə ifadə olunması metodlarından və anlayışlardan geniş 
şəkildə istifadə olunması ilə  tədqiq olunur. Belə ki, insan 
hərəkətlərinin biomexaniki təhlili əmək və idman fiziologiyasının 
bir sıra problemlərini həll etməyə, mayenin axması qanunları isə 
damar sistemində qanaxmanın bir çox xassələrinin qavranmasına 
dair açarı tapmağa imkan verir. Aerodinamik tədqiqatlar quşların 
uçuşunun fiziki əsaslarını açıqlayır, hidrodinamika mövqeyindən 
isə balıqların üzməyə  səmərəli  şəkildə uyğunlaşmalarının təbiəti 
haqqında məsələlər həll olunur. Buxarlanma zamanı mayenin 
soyuması istiqanlı heyvanlarda bədənin daimi hərarətinin qorun-
ması üsullarından biri olub, optika qanunları müxtəlif işıqlanma-
lar zamanı gözün müxtəlif məsafələrdə aydın görüntüdə uy-
ğunlaşmasını izah edir. Fiziki biliklərə elmi-tədqiqat cihazlarının 
bütün arsenalından istifadə etməklə nail olmaq olar. 
Son zamanlar biologiya, kimya və fizika elmlərinin 
birləşməsi nəticəsində meydana çıxan iki sərbəst fənn – biofizika 
və biokimya xüsusi olaraq inkişaf etmişdir. Biofizika fizioloji 
funksiyaları bu zaman qüvvədə olan fiziki qanunlar nöqteyi-nəzə-
rindən öyrənir. Biofiziki tədqiqatlar elektrogenezin və  əzələlərin 
yığılıb-açılmasının intim mexanizmlərindən, reseptorların adekvat 
qıcıqlanmasından və  şüa enerjisinin təsirindən başlayaraq, 
biomexanikanın ümumi qanunauyğunluqlarına və canlı orqaniz-
min qlobal bioenergetika problemlərinə qədər meydana çıxan bü-
tün məsələlərin geniş dairəsini  əhatə edirlər. Bu elm canlı orqa-
nizmdə bioelektrik proseslərini öyrənməklə, sinir, əzələ  və  vəzi 
toxumasında oyanma proseslərini aydınlaşdırır.  
Fiziologiya kimya elmi ilə əlaqəni ilk növbədə maddələr mü-
badiləsi funksiyasının öyrənilməsi xətti  əsasında müəyyən et-
mişdir. Hüceyrələrdə, orqanlarda və bütöv orqanizmdə gedən me-
tabolik proseslərin kimya yönlü tədqiqatlarının bu istiqaməti əsrin 
əvvəlində sərbəst elm kimi ayırd edilmişdi. 
Kimya elminin mənimsənilməsi nəinki orqanizmin ümumi 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
 
14 
 
 
15 
mübadilə funksiyalarının təbiətinin qavranması, eləcə də qidanın 
həzm olunması zamanı  həzmetmə  vəzilərinin sintez etdiyi 
fermentlərin fəaliyyət mexanizmini, eləcə də onların fərdi funksi-
yalarına müvafiq olaraq orqanlarda və toxumalarda qida 
maddələrindən istifadə  və onların mənimsənilməsi yollarının 
öyrənilməsi üçün də  zəruridir. Orqanizmin həyat fəaliyyətində 
vacib rolu kimyəvi tənzimləyicilər, məsələn, daxili sekresiya 
vəzilərinin hasil etdikləri hormonlar, ontogenezdə forma təşkilini 
idarə edən maddələr oynayırlar. Lakin onlardan heç biri ayrılıqda 
funksiyanı bütövlükdə  dərk etmək üçün imkan yarada bilmir. 
Bunu fiziologiya elmi, fizioloji yolla – fiziki, kimyəvi, bioloji 
göstəriciləri sintez etməklə əldə edir.  
Fiziologiya orqanizmin daxilində gedən həyati proseslərini 
riyazi üsul və modellərdən istifadə etməklə öyrənərkən kiberneti-
kaya, bionikaya əsaslanır.  
Kibernetika ilə  əlaqə, kibernetikanın  əks  əlaqə siqnallarının 
köməyilə yerinə yetirilən məqsədyönlü idarəetmə proseslərini öy-
rənən elmin olmasından ibarətdir; təbiətdə bu, məhz canlı 
sistemlər üçün xarakterik olub, fizioloji funksiyaların təşkil olun-
masının əsasını təşkil edir. 
Fiziologiyada kibernetik modelləşdirmə metodları geniş 
şəkildə tətbiq olunurlar. İndiki dövrdə orqanizmin, demək olar ki, 
bütün funksiyalarının qandövranının, tənəffüsün, həzmetmənin, 
ifrazatın, maddələr mübadiləsinin modelləri işlənib hazırlanmış-
dır. Lakin qeyd olunduğu kimi, praktiki olaraq hər bir model 
oriqinalın fəaliyyətinin bəzi xassələrini nəzərə alaraq, onu 
tamamilə  təkrarlamır. Bununla bərabər, qaçılmaz sadələşmə 
sayəsində o tədqiq olunan xassəni sırf sərbəst tədqiqat obyekti 
kimi ayırmağa icazə verir. Modelli tədqiqatlar nəzəri fiziologi-
yaya doğru yol açırlar. Nəzəri fiziologiya nəzəri fizika kimi 
hazırda böyük nailiyyətlər  əldə edərək, hesablayıcı  və  məntiqi 
əməliyyatlar vasitəsilə orqanizmin həyat fəaliyyətinin təbiətinə və 
xassələrinə dair biliklərin mücərrəd  şəkildə inkişaf etməyə  və 
dərinləşdirməyə qadir olacaqdır. 
Fiziologiya morfoloji elmlərlə (anatomiya, histologiya və si-
tologiya) sıx əlaqədardır. Sərbəst elm kimi fəaliyyət göstərən böl-
mələrə – protistologiya, entomologiya, herpetologiya, ixtiologiya 
aiddir. Bununla bərabər, bütün fizioloji tədqiqatlarda təkamül və 
ekoloji aspektlər nəzərə alınmalıdır. 
Psixologiya və digər humanitar elmlər ilə əlaqəni ilk növbədə 
insanın ali sinir fəaliyyətinin fiziologiyası həyata keçirir. Fizioloji 
tədqiqat insan beyninin ali funksiyalarının bəzi xassələrini izah 
edir. Bu funksiyaların həyata keçirilməsinin neyrofizioloji 
mexanizmlərinin aydınlaşdırılması psixologiyanı  şüur və  təfək-
kürün maddi əsaslarının qavranmasına yaxınlaşdırır. 
Sosial varlıq olan insanın təfəkkür qabiliyyəti,  şüuru və 
davranışları sosiologiyanın qanunauyğunluqlarına tabe olaraq, 
insan cəmiyyətində onun həyat şəraitləri vasitəsilə təyin olunurlar. 
Maddi fəlsəfə ali sinir fəaliyyətinin fiziologiyasında təbii-elmi 
dəlilləri əldə edir. 
Fiziologiyanın tibb, pedaqogika, baytarlıq, heyvandarlıq ilə 
əlaqəsi ilk növbədə insan və heyvan fiziologiyasının bu elmlərin 
nəzəri əsası olması ilə təyin olunur. 
Fiziologiyanın tibb elmilə  əlaqəsi həkimlərə  mədə-bağırsaq 
xəstəliyinin, vitaminlərin öyrənilməsində, skorbut, raxit xəstəli-
yini, mədəaltı  vəzin 
β-hüceyrələrinin sintez etdiyi insulinin hor-
monunun kəşfi diabet xəstəliyini müalicə etməyə kömək etdi.  
Fiziologiya təbabət və baytarlıq elmlərini müayinə məqsədilə 
müalicə müəssisələrində geniş şəkildə istifadə olunan metodlar ilə 
təmin edir.  
Pedaqogika üçün müxtəlif yaş  həddinə malik uşaqların 
maarifləndirilməsi üçün əsas verən insanın ali sinir fəaliyyətinin 
yaş fiziologiyası xüsusi maraq kəsb edir. Heyvandarlıqda 
məhsuldarlığın artırılması, məsələn, qaramal və quşların  əmlik 
cinslərinin çəkisinin kökəldilməklə artırılması, süd 
məhsuldarlığının, yumurta istehsalının artımı üçün funksiyaların 
idarə olunmasına dair fizioloji mexanizmlərdən istifadə edirlər. 
 
1.5. Fiziologiyanın inkişaf tarixi 
 
downloaded from KitabYurdu.org

---