Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
 
8 
 
 
9 
xüsusi itlərin yetişdirilməsi müəssisəsində itlərin 
hazırlaşdırılmasının, atların qaçışa çıxması üçün məşq 
etdirilməsinin əsasını təşkil edir. Çiçəklərin ətrinə dair şərti qida 
reflekslərinin işlənib hazırlanması yolu ilə yem otlarının, 
tərəvəzlərin və meyvə  ağaclarının çiçəklərinin arılar tərəfindən 
tozlandırılmasına dair yeni tədris proqramı da praktiki olaraq 
tətbiq olunur. Balıq zavodlarında xırda balıqların yırtıcı 
balıqlardan xilas olmalarına dair eksperimentlər keçirsələr də, bu 
baxımdan müdafiəedici  şərti reflekslər hələ  də  işlənib 
hazırlanmamışdır. 
Bionik fiziologiya – fizioloji funksiyaların bəzi xassələrini 
tədqiq edən bionik sistemlərin  əsasını qoyan fiziologiyanın 
kibernetika ilə  əlaqəsinin nəticələrindən biridir. İdarəetmə 
proseslərinin avtomatlaşdırılması elmi-texniki proqressin aparıcı 
tələblərindən biri kimi bionikanın inkişafının ilk növbədə beynin 
fəaliyyətinin imitasiya etməyə qadir olan informasiya-idarəetmə 
sistemlərinin işlənib hazırlanmasına doğru istiqamətləndirir. 
Robot texnikası EHM-da idarəetmə sistemləri,  şəbəkələrdə  də 
neyrona oxşar elementlər vasitəsilə təchiz olunmuşdurlar. Bu cür 
sistemlərə qarşı maraq sənayedə, iqtisadiyyatda, nəqliyyatda, 
tibbdə  və xalq təsərrüfatının bir çox digər sahələrində  də 
mövcuddur. 
Müasir tibb elminin əsası – tibbi fiziologiya – insan 
orqanizminin funksiyalarını onun ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri ilə 
birlikdə – orqanizmi vahid bir tam kimi öyrənməklə molekul, 
hüceyrə  və orqan səviyyəsində baş verən prosesləri birləşmiş 
şəkildə başa düşülməsinə imkan yaradır. 
  
1.3. Fizioloji tədqiqatların üsulları 
 
Fiziologiya eksperimental elmdir. Bu elm bütün məlumatları 
heyvanlar və insan üzərində aparılmış  təcrübələrdən alır. 
Eksperimental fiziologiyanın ilk banilərindən biri ingilis alimi 
V.Harvey (1578-1657) olmuşdur.  İ.P.Pavlov göstərmişdir ki, 
V.Harvey  ən çətin bir dövrdə – qan dövranının qapalı olduğunu 
kəşf etmişdir. Lakin qan dövranı  kəşf olunduqdan 200 il sonra 
belə fiziologiyanın inkişafı çox zəif olmuşdur. 
Eksperiment vasitəsilə fiziologiya insan və heyvan orqaniz-
minin sistemlərinin və orqanlarının həyat fəaliyyətləri haqqında 
məlumatları əldə edir. 
Eksperiment aparmağın üsulları  və vasitələri. Orqanizmin 
funksiyalarının öyrənilməsi üçün onların fəaliyyətlərinin tədqiq 
olunmasının müxtəlif üsullarından istifadə edirlər: 
1.
 
Funksiyaların dayandırılması; 
2.
 
Funksiyaların stimullaşdırılması; 
3.
 
Elektrik fəallığının qeydiyyata alınması; 
4.
 
Modelləşdirmə. 
Fəaliyyət dayandırılana kimi eksperimentator mütləq orqanın 
və yaxud onun hissələrinin vəziyyətini müəyyənləşdirmək üçün 
cərrahiyyə müdaxiləsi vasitəsilə  təcrübə qoymalı, müşahidə 
etməli, fizioloji prosesləri yadda saxlamalıdır. 
Həyat hadisələrini müşahidə etməklə, öyrənməklə fizioloq 
onu keyfiyyət və  kəmiyyətcə xarakterizə edir, ölçür, yazır, sayır 
və müşahidənin nəticələrini sənədləşdirir, protokollaşdırır, 
kinofilmə  çəkir, maqnit lentinə yazır və s. Lakin müşahidə 
üsulunun çoxlu çatışmazlıqları var və bu üsulla düzgün nəticələr 
almaq çətindir. Çünki fizioloq çalışır ki, orqanın daxilində nə baş 
verdiyini öyrənsin. Buna isə eksperimentator tərəfindən yaradılan 
və idarə olunan mühit şəraitində aparılan təcrübənin nəticələrinə 
əsasən nail olmaq olar. 
İ.P.Pavlova qədər fiziologiyada analitik – kəskin təcrübə 
üsulundan istifadə edilirdi. Bu zaman xarici təsirləri maksimal 
surətdə aradan qaldırmaqla, heyvanı  hərəkətsizləşdirmək, narkoz 
vermək, orqanların yarılması  və  təcrid olunması yolu ilə nail 
olurdular. Təcrübədən sonra heyvanlar tələf olurdular. Bunun 
qarşısını almaq üçün İ.P.Pavlov yeni sintetik – xroniki üsuldan 
istifadə etmişdir. Xroniki istiqamətli təcrübələrin aparılması 
zamanı, kəskin təcrübədən fərqli olaraq, tədqiq olunan orqanın 
orqanizmi ilə bütün əlaqələrini qoruyurlar. Bu cür təcrübələr 
narkoz altına salınmış,  əksər hallarda isə  sərbəst davranış 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
 
10 
 
 
11 
şəraitində  həyata keçirilir. İ.P.Pavlov analitik üsulu inkar 
etməyərək onun əsasında vahid analitik-sintetik üsulu yaratmışdır. 
Hazırda istifadə olunan fizioloji eksperiment üsulları çox 
müxtəlifdir. Onlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar. 
1.
 
Qıcıqlandırma üsulu – mexaniki, kimyəvi, termiki, 
elektrik, işıq, səs və s. üsullarla orqan və toxumaya təsir edərək 
onda baş verən fizioloji prosesləri öyrənirlər. 
2.
 
Biviseksiya və ya kəskin təcrübə üsulu – cərrahi yolla 
orqanın üstü açılır və müşahidə aparılır. 
3.
 
Deinnervasiya üsulu – orqan sinirsizləşdirilir, üz və sinir 
sisteminin təsirini öyrənmək üçün bu üsuldan istifadə edilir. 
4.
 
Kateterizatsiya üsulu – ürəyə, damara, vəzin axarına, sidik 
kisəsinə qoyulur. 
5.
 
Perfuziya üsulu – orqanizmdən, təcrid – kənar edilmiş 
orqanı müəyyən məhluldan keçirib, fəaliyyətini öyrənirlər. 
6.
 
Fistula üsulu – mədə, bağırsaq, sidik kisəsi və s. qoyulur. 
7.
 
Damar anastomozu üsulu – damarlar bir-birilə birləşdirilir. 
8.
 
Ekstripasiya üsulu – orqan kəsilib bədəndən çıxarılır, 
onun funksiyası müəyyən edilir. 
9.
 
Transplantasiya və ya köçürmə üsulu – orqanı bədənə kö-
çürməklə onun funksiyası öyrənilir. 
10.
 
Bu üsul 4 istiqamətlə aparılır: autotrasplantasiya orqaniz-
min özündən-özünə köçürmək, homotransplantasiya – eyni 
cinsdən-cinsə (məsələn, itdən-itə), hetrotransplantasiya – müxtəlif 
cinsli (insandan-insana) orqanizmlərdən orqanlar bir-birinə kö-
çürülür və allotransplantasiya – yad cismin (süni böyrək, ürək, sti-
mulyator və s.) bədənə birləşdirilməsi. 
11.
 
 Şərti refleks üsulu – insan və heyvanların ali sinir 
fəaliyyəti öyrənilir. 
12.
 
Radiotelemetrik üsulu – uzaq məsafədən fizioloji 
məlumatların qəbul edilməsinə əsaslanır. 
13.
 
Endoskopiya üsulu – optik cihazın köməkliyi ilə funk-
siyanı öyrənir. 
14.
 
Ultrasəs (UZİ) üsulu – UZİ cihazlarının köməkliyi ilə 
orqanın vəziyyəti, öd kisəsində daşın olması və s. öyrənilir.  
15.
 
Elektrofizioloji üsul – beyində, ürəkdə  və neyronda, 
sinapsda meydana çıxan biocərəyanı qeyd etməklə funksiyanı 
öyrənir.  
Fiziologiya elmi bu üsulların köməkliyi ilə heyvanlar 
üzərində aparılmış  təcrübələrin nəticələrinə  əsasən funksiyanı 
öyrənərək, həkimlərə müxtəlif patoloji hallarda müalicənin 
düzgün aparılmasında və sonda insan həyatının xilas edilməsində 
kömək edir.  
Üzərində  təcrübə aparılan heyvanlar. Dünya miqyasında 
mövcud olan təcrübi hesablamalara görə  təcrübə aparan alimlər 
tərəfindən hər il təxminən 200 milyona qədər heyvanlar tələf olur. 
Bu rəqəmi fizioloji təcrübələrdə istifadə olunan maşınların və ma-
terialların vəziyyətinə nəzarət edən metod vasitəsilə istifadə olu-
nan xroniki eksperimentin işlənib hazırlanmış analoji metodların-
dan daha intensiv və məqsədyönlü şəkildə istifadə etmək yolu ilə 
əhəmiyyətli şəkildə azaltmaq mümkündür. 
Fizioloq eksperimentlərdə istifadə olunan heyvanların həddən 
artıq müxtəlifliyi ilə qarşılaşır. Söhbət müqayisəli fiziologiyadan 
getdikdə tədqiqatın tapşırıqlarından asılı olaraq heyvanat aləminin 
bütün siniflərindən, dəstələrindən və cinslərindən olan (qurbağa, 
siçovul, dovşan, dəniz donuzu, dovşan, it, pişik, qoyun, keçi və 
digər iribuynuzlu heyvanlar, meymunlar və s.) antenatal və post-
natal inkişafın müxtəlif mərhələsindəki növləri təcrübəyə  məruz 
qalırlar. 
Təcrübələrdə daha çox qurbağalardan, siçovullardan, 
dovşanlardan, dəniz donuzlarından, pişiklərdən və itlərdən geniş 
şəkildə istifadə edirlər. Fizioloji funksiyaların təkamülünün 
öyrənilməsi zamanı  təcrübələr ibtidailər, bağırsaq boşluqlularda, 
soxulcanlar, molyuskalar, xərçəngkimilər, həşəratlar üzərində 
aparılır. Beynin ali funksiyalarının tədqiq olunması, eləcə  də in-
sanın müvafiq funksiyalarının xassələrini modelləşdirən 
təcrübələri meymunlar üzərində aparırlar. 
Heyvanların səhhəti onların fizioloji funksiyalarının normal 
vəziyyətini təmin etməli və xüsusilə insanın xəstəliyə yoluxması 
təhlükəsi yaradan xəstəliklərin yayılmasını istisna etməlidir. Yük-
downloaded from KitabYurdu.org

---