Ə.M.BƏDƏLOV
A.M.
AĞAYEV
S.J.
TAĞIZADƏ
DÜNYA
İQTİSADİYYATI
3
4
Giriş
Dünya ölkələri təbii, maddi, iqtisadi ehtiyatlarına görə
biri-
birindən fərqlənirlər. Bununla yanaşı, coğrafi mövqeyinə
görə, iqlim şərtlərinə görə, əmək ehtiyatlarına görə biri-birini
təkrarlamırlar. Dünyanın hər bir ölkəsində iqtisadi potensial
müxtəlifdir və bu fərq daim nəzərə çarpacaq şəkildə inkişaf
edir.
Dünya iqtisadiyyatının subyekti kimi ayrı-ayrı dövlətlərlə
ərazi əmək bölgüsü və beynəlxalq əmək bölgüsü obyektiv
zərurət kimi istehsal-təsərrüfat fəaliyyətini bir-birindən nə
qədər ayırıb təcridləşdirsə də, onların qarşılıqlı asılılığını bir o
qədər gücləndirir.
Bu
baxımdan
dünya
ölkələrinin
müstəqil
iqtisadiyyatlarının öyrənilməsi zərurəti meydana gəlir. “Dünya
İqtisadiyyatı”nın öyrənilməsi dünya ölkələrinin iqtisadiyyatının
inkişaf xüsusiyyətləri, qlobal iqtisadi problemlərin məzmunu
və həlli yolları, dünya iqtisadiyyatının müxtəlif səviyyələr üçün
daha çox xarakterik olan iqtisadi inkişaf perspektivləri və
ziddiyətləri haqqında lazımi biliklər əldə etməyə imkan yaradır.
Müasir dövrdə dövlətlərarası münasibətlərdə iqtisadiyyat
başlıca rola malikdir. İqtisadiyyatın başlıca rola malik olması
ilə əlaqədar olaraq dünya ölkələri haqqında iqtisadi biliklərin
5
öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Digər tərəfdən milli
iqtisadi sistemlərin dünya təsərrüfatı sisteminə qovuşması onun
dünya iqtisadiyyatının ayrılmaz tərkib hissəsi kimi fəaliyyət
göstərməsini tələb edir.Bu baxımdan dünya iqtisadiyyatının
müasir problemlərinin öyrənilməsinə böyük ehtiyac vardır.
Dünya iqtisadiyyatının həm bu, həm də daha mürəkkəb və
ziddiyətli inkişaf dinamikası haqqında elmi biliklər əldə etmək
xüsusilə vacib məsələlərdəndir.
Təqdim olunan “dünya iqtisadiyyatı” fənni üzrə dərs
vəsaiti məhz bu vəzifələrin yerinə yetirilməsini təmin etməklə
tələbələrə dünya ölkələrinin iqtisadiyyatını özündə birləşdirən
və beynəlxalq iqtisadi əlaqələrlə bir-birinə bağlı olan tam bir
sistem kimi dünya iqtisadiyyatı haqqında nəzəri biliklər əldə
etməyə kömək edəcəkdir.
Kita
bda dünya iqtisadiyyatının mahiyyəti, yaranması və
formalaşması,
dünya
iqtisadiyyatında
istehsalın
beynəlmiləlləşməsi, dünyada mövcud olan təbii ehtiyatlar,
dünya maliyyə münasibətləri, ABŞ, Rusiya, Çin Xalq
Respublikası, İnkişaf etmiş sənaye ölkələri, inkişaf etməkdə
olan ölkələr, yeni sənaye olkələri, zəif inkişaf etmiş ölkələrin
iqtisadiyyatı konkret şərh olunmuşdur. Kitabda həmçinin
Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf dinamikası, aparıcı iqtisadi
sahələrinin xüsusiyyətləri, ölkəmizin dünya təsərrüfatı
6
sisteminə inteqrasiyası, dünya iqtisadiyyatında mövqeyi və
gələcək perspektivləri də öz əksini tapmışdır.
7
I Bölmə
Dünya iqtisadiyyatının yaranması və formalaşması
Dünya iqtisadiyyatının yaranması. Dünya xalqları
böyük bir tarixi dövr keçmişdir.Əmək alətlərinin
hazırlanmasına görə bəşər tarixi daş, tunc və dəmir dövrlərinə
bölünür. İnsan cəmiyyətinin yaşamış olduğu ən qədim dövrdə -
ibtidai icma quruluşunda istehsal münasibətlərinin əsasını
kollektivçilik,istehsal vasitələri üzərində icma mülkiyyəti təşkil
etməklə iqtisadiyyatın mühüm sahələri olan kənd təsərrüfatı və
sənətkarlıq yaranmış və inkişaf etmişdir. Bu sahələr uzun
müddət cəmiyyətin əsas istehsal sahələri olmuşdur.
Sənətkarlığın ayrıca sahə kimi inkişafı cəmiyyətdə böyük
ictimai əmək bölgösünə səbəb oldu. Belə ki, sənətkarlıq kənd
təsərrüfatından ayrıldı, natural formada mal mübadiləsi inkişaf
etdi, tədricən əmtəə istehsalına keçid yarandı.
Dövlətçiliyin yaranması prosesi çox uzun bir dövrü əhatə
etmiş və bütün dünyada bu proses eyni vaxtda
get
məmişdir.Eramızdan əvvəl II əsrdə, xüsusilə I əsrdə Roma
dünyanın ən çox inkişaf etmiş quldar dövlətinə çevrilmişdi.
Bizim eranın I-II əsrlərində Roma imperiyasının iqtisadiyyatı
8
çiçəklənmə dövrünü keçirirdi. Dünyada iqtisadçılardan bəziləri
dünya iqtisadi
yyatının yaranmasını bu dövrlə bağlayırlar.O
dövrün təsərrüfatı dünya sistemi hesab edilirdi.
Bir qrup alimlər dünya iqtisadiyyatının yaranmasını
böyük coğrafi kəşflərlə (BCK) bağlayırlar. Qərbi Avropa
ölkələrinin iqtisadi inkişafına mühüm təsir göstərmiş böyük
coğrafi kəşflərin ictimai-iqtisadi və başqa ilkin şərtləri artıq XV
əsrdə yaranmışdı.Böyük coğrafi kəşflər artan ticarət
münasibətlərinin məntiqindən doğurdu. Eyni zamanda bu
kəşflər Avropada kapitalist təsərrüfatının formalaşması və ilkin
kapital y
ığımı prosesinə güclü təkan vermişdi. Böyük coğrafi
kəşflərin başlıca iqtisadi səbəbləri və ilkin şərtləri Avropada
əmtəə-pul münasibətlərinin güclənməsi ilə Şərqlə aparılan
ticarətin daha da genişlənməsinə ehtiyacın artması idi. Böyük
coğrafi kəşflərin iqtisadi nəticələri kimi ümumdünya bazarı
yarandı və ümumdünya iqtisadiyyatı formalaşdı.
Dünya iqtisadiyyatının əsas faktoru kimi ticarətdə əsl
çevriliş əmələ gəldi.Mühüm iqtisadi nəticələrdən biri də
Avropada “qiymətlər inqilabı”nın baş verməsi idi. 1601-ci ildə
İspaniyada qiymətlər 4,3 dəfə, İngiltərə və Fransada 2,5-3 dəfə
artmışdı. XVI-əsrin ortalarında kənd təsərrüfatı məhsulları da
daxil olmaqla qiymət yüksəlişi bütün sahələri əhatə etmişdi. Bu
dövrdə müstəmləkəçilik sisteminin əsası qoyuldu. Amerika,
Dostları ilə paylaş: |