Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
397 
Nümunə üçün molyusklarda və buğumayaqlılarda görmə 
orqanlarına diqqət yetirək. Nautilus molyuskunda göz çox dar 
dəliyi və az fotosensor hüceyrələri olan sadə kameradan ibarətdir. 
İşıq  şüaları bu dar dəlikdən daxil olur, dəliyin kiçik diametri 
kameraya işığın ancaq nazik zolağı buraxa bilər. Belə göz yalnız 
parlaq işıqda görür. Buğumayaqlılar (xərçəngkimilər, cücülər) 
işığı çoxlu gözcük kanalları (ommotidlər) vasitəsilə  qəbul edən 
mürəkkkəb gözlərə malikdir. Onlara faset gözlər deyilir. Bu tip 
gözlər kiçik fotoreseptor səthə malikdir, müxtəlif tərəflərə baxan 
ommotidlər geniş görmə sahəsi yaradır. Hər bir ommotidin qəbul 
etdiyi azacıq işıq payları reseptor səthdə cəmləşərək tutqun görmə 
obrazları yaradır. Faset gözlər bəzi üstünlüklərə malikdir. Onlar 
işıq şüalarının çox geniş diapazonu qəbul edərək görmə obrazları 
yarada bilirlər. 
 
Şəkil 8.13. Onurğasızlarda gözcük və gözlərin müxtəlif formaları. 
1.Gözcük. 2. Kamera-obskura tipli göz. 3. Mürəkkəb göz. 4. Billurlu 
və tor qişalı göz. (Knowels, Dartnall, 1977). 
 
Onurğalılarda təkmil və mürəkkəb quruluş  kəsb edən gözlər 
əmələ gəlmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, onurğalı heyvanların və 
insanın görmə sistemi morfoloji, fizioloji, neyrofizioloji 
 
398 
baxımdan nisbətən yaxşı öyrənilmişdir. 
Mürəkkəb kamera quruluşlu gözlərdə fotoreseptorlar göz alma-
sının tor qişasında, onun ön səthində toplaşmışdır. Tor qişa göz 
almasını arxa tərəfdən, göz kamerasının dib hissəsi boyunca əhatə 
edir. 
Tor qişada 2 tip fotoreseptorlar-çöpcüklər və kolbacıqlar 
yerləşir. Hər bir fotoreseptorun xarici seqmenti-modifikasiya 
olunmuş kiprikciyi vardır. Kiprikciklər reseptor hüceyrələrərin 
plazmatik membranlarının büküşləri kimi əmələ  gələn membran 
diskləri ilə  təchiz olunmuşdur. Hər bir fotoreseptorun kiprikcik 
seqmenti 1000 və daha çox membran diskə malikdir. Membran 
diskləri kiprikciklərin distal hissəsində mütəmadi olaraq dağılır, 
proksimal hissəsində isə yeni membran diskləri  əmələ  gəlir. 
Aşağıda torlu qişanın fraqmenti və fotoreseptor hüceyrələrin sxe-
matik təsviri verilmişdir. 
Fotoreseptorların yastı  və qapalı diskləri fotopiqmentlər 
radapsin və ona bənzər maddələr saxlayır.  İşığa həssas görmə 
piqmentləri işığın 400 nanometrədən (nm) 800 nm qədər dalğa 
uzunluğu olan şüaları enerjisini udur və çevrilmələrə  məruz qo-
yur. Çöpcük fotoreseptorların radopsini işığın 500-505 nanometr-
lik dalğalarına, kolbacıq fotoreseptorlarının fotopiqmentləri isə 
qırmızı (570nm), yaşıl (535 nm) və mavi (445 nm) işıq dal-
ğalarına çox həssasdırlar. 
Radopsin (görmə purpuru) zülaldan (opsin) və xromofordan 
(II-sis retinal) ibarətdir.  İşıq fotonları  və ya kvantları  təsirindən 
II–sis retinal izomerləşmə prosesinə məruz qalır və trans-retinala 
çevrilir. Gözün tor təbəqəsinə, fotoreseptorların xarici 
seqmentlərinə  işıq kvantları düşdükdə  aşağıdakı ardıcllıqla 
fotokimyəvi proseslər baş verir (şəkil 8.14). 
 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
399 
 
Şəkil 8.14. Məməlilərdə tor qişanın fotoreseptor və neyron quruluşu 
A. Çöpcüklər. B. Kolbacıqlar. 
 
1.
 
Radopsinin fotoaktivləşməsi və II-sis retinalın 
izomerləşməsi; 
2.
 
Fotoreseptorun membran dişklərində molekulyar reseptor 
zülalın – G-zülalın (transdusin) radopsin tərəfindən katalitik 
fəallaşdırılması; 
3.
 
Transdusin zülalı ilə qarşılqlı  əlaqədə fosfodiesteraza fer-
mentin fəallaşması; 
4.
 
Tsiklik quanizin monofosfatın (tsGMF) fosfodiesteraza ilə 
fəallaşdırılması; 
5.
 
TsGMF-dən asılı membran Na
+
 kanallarının qapalı 
vəziyyətə keçməsi; 
6.
 
Fotoreseptor hüceyrənin səth membranının ion yüklərinə 
(K
+ 
və Na
+ 
ionlarına) görə hiperpolyarlaşması, ilkin membran po-
tensialının təsir (fəaliyyət) potensialına, sinir siqnallarına trans-
duksiyası; 
7.
 
Fotoreseptorlardan görmə siqnallarının tor qişasının bipol-
yar neyronlarına ötürülməsi. 
Bu proseslərin kimyəvi və fizioloji mexanizmləri kəşf edən 
Corde Uold, Xolden Xartlayn və Raqnar Qranit 1967-ci ildə No-
bel mükafatına layiq görülmüşdür. 
 
 
 
400 
8.15. Gözün quruluşu və optikası 
 
Fizioloji baxımdan mühitdən beyinə daxil olan sensor hissləri 
3 yerə – mexanoreseptor, temperatur və ağrı hissələrinə ayrımaq 
olar. Mexanoreseptor hissiyyata taktil (təmas, təzyiq, vibrasiya) 
və proprioreseptiv (postural) – pozanın hissi, statistik vəziyyət və 
təzyiq zamanı vəziyyət aiddir. 
Hissetmənin həssaslıq yaranma yerinə görə – eksteroseptiv 
(daxili orqanlarda yaranmasına görə),  visseral  (daxili orqanlarda 
yaranmasına) və dərin (hissiyyat dərində yerləşmiş toxumalardan 
– fasiya, əzələ, sümük). Somotasensor siqnallar böyük sürətlə, 
visseral siqnallar yavaş sürətlə verilir.  
  İnsan və heyvanlarda görmə üzvü bədənin baş hissində, başın 
üz tərəfində yerləşir, gözlərin belə topoqrafiyası geniş görmə ilə 
əlaqədar olan müxtəlif davranış aktları üçün olduqca əlverişlidir. 
Bir sıra heyvanlarda, o cümlədən insanda gözün quruluşu xeyli 
mürəkkəbləşmişdir. Görmə siniri vasitəsilə beyinlə birləşən gözdə 
göz alması, gözü hərəkət etdirən  əzələ aparatı  və gözü qoruyan 
kipriklər və gözyaşı  vəziləri kimi morfoloji törəmələr inkişaf et-
mişdir (şəkil 8.15). 
 
 
Şəkil 8.15. Göz alması. Bəbək refleksi kəsiyində: 1-bağlar, 2-buynuz 
downloaded from KitabYurdu.org

---