Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
369 
tazın tərəddüdləri, zəhərli və  dərman maddələrinin təsirlərini 
qəbul edir. Qandakı  şəkərin (qlükoza) miqdar dəyişiklikləri tut-
maqda vissero-xemoreseptorlar böyük rol oynayırlar. Vis-
seroxemoreseptorlar daxili reseptorların çox mühüm yarımsinifi 
təşkil edir. Onlar bədənin kimyəvi tərkibinin müxtəlif həyatı 
vacib aspektrləri haqqında informasiyaya verməkdə ixtisaslaş-
mışdır. 
Visseromexanoreseptorlar
 orqan və toxumalarda baş verən 
mexaniki dəyişikliklərə həssaslıq göstərirlər. Onlar həmçinin vis-
seral orqanlara kənardan edilən mexaniki təsirləri (toxunma, təz-
yiq və s.) qəbul edir. 
Visseromexanoreseptorlar dəridə lamisə hissləri oyadan 
mexanoreseptorların invariantları hesab olunur. Əzələ, vətər və 
oynaqlarda tarımlıq hissləri oyadan propioreseptorlar da 
visseromexanoreseptorlar qrupuna aiddir. Daxili 
mexanoreseptorların həssaslıq dərəcələri müxtəlifdir, orqanların 
konsistensiyalarından və funksional xassələrindən çox asılıdır. 
Visserotermorespsiya.
 Daxili reseptorların bu növü istiqanlı 
(homoyoterm) orqanizmlərdə daxili hərarət (tempratur) 
dəyişiklikləri tutmaqda ixtisaslaşmışdır. Dəridə geniş yayılmış 
termoreseptorlardan fərqli olaraq daxili orqan və toxumalarda 
termoreseptiv aparatlar sayca azdır, məhdud  şəkildə yayılmışdır. 
Onlar yüksək energetik metabolizm həyata keçən, daxili mühit 
mayeləri çox konsetravsiya olunan yerlərdə, hipotalamusda 
tapılmışdır. Visserotermoreseptorlar bədənin istiliyini tənzim 
etməkdə iştirak edirlər. 
Osmoreseporlar.
 Visserotermoreseptorların bu növü hüceyrə, 
toxuma və orqanlarda mayelərin qarşılıqlı yerdəyişmələri zamanı 
yaranan təzyiq fərqləri, qanda və hüceyrəxarici mayedə osmotik 
fəal maddələrin qatılıq qradiyentləri, hipotonik və hipertonik 
vəziyyətləri qeydə alır. Məməlilərdə osmoreseptorlar qaraciyərdə, 
ağciyərlərdə, dalaqda, böyrəklərdə, bəzi 
əzələlərdə, 
hipotalamusda tapılmışdır. 
Baroreseptorlar.
 Onurğalılarda daxili kimyəvi hissiyyat 
növlərindən biri olub, qanda oksigenin (O
2
) miqdar və ya 
 
370 
gərginlik dəyişiklikləri, qan təzyiqi haqqında informasiya verir. 
Qanda (O
2
) gərginliyinə reaksiya verən xüsusi 
visseroxemoresptiv karotid orqan əmələ  gəlmişdir. Bu orqan 
əksər onurğalılarda təşəkkül etmişdir. Məməlilərdə karotid orqan 
ürəkdən yuxarıda, başı qanla təchiz edən xarici və daxili yuxu 
artireyaları arasında yerləşir, başa gələn arterial qanı ilə təmasda 
olur. 
Bu xırda sensor aparat dil-dodaq sinirin (IX beyin siniri) lifləri 
ilə sinirlənir, uzunsov və orta beyin mərkəzləri ilə  əlaqəlidir. 
İnsan normal nəfəs alanda, yəni qanda O
2
 qatılığı normal olanda 
karotid cisim az qıcıqlanır, bu halda onun impulsları tənəffüs mər-
kəzləri zəif oyadır. Haçan ki, qanda O
2 
azalır, anoksiya vəziyyəti 
yaranır, onda karotid cisimdə oyanmalar güclənir, tənəffüs 
mərkəzləri daha intensiv impulsasiyalara məruz qalır, qanda O
2
 
normal olmasına yönəldilmiş reflektor reaksiyalar işə düşür. 
Aşağıda məməlilərin karotid orqanı  və onun əlaqələri sxematik 
olaraq göstərilmişdir (şəkil 8.6). 
 
 
Şəkil 8.6. Siçovulda karotid cismin sxematik təsviri. 
 
XIX əsrin sonlarından bəri fiziologiya sahəsində aparılmış fun-
damental tədqiqatların mühüm bir hissəsi interoresepsiya və onun 
mexanizmlərinin öyrənilməsinə  həsr olunmuşdur. K.Bernar, 
İ.P.Pavlov, V.M.Bexteryev, K.M.Bıkov, V.N.Çerniqovski, 
İ.M.Bulgin, A.İ.Qarayev və başqaları interoreseptorlar ilə mərkəzi 
sinir sistemi arasında qarşılıqlı  əlaqələri haqqında geniş elmi 
təsəvvürlərin formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Bu sahədə 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
371 
kortiko-visseral əlaqələr haqqında təlim böyük rol oynamasıdır. 
 
İnteroresepsiyanın mərkəzi əlaqələri 
 
İnteroreseptorlardan gələn sinir impulsları müxtəlif hissi sinir 
kanalları vasitəsilə  mərkəzi sinir sisteminin bir sıra  şöbələrinə 
daxil olur. Bu siqnallar ilk növbədə onurğa beyninə, uzunsov və 
ara beyin strukturlarına, daha sonra qabıqaltı  və qabıq sahələrə 
doğru ötürülür. İnterorepseptorlar ilə uzunsov beyin, retikulyar 
formasiya, hipotalamus, talamus, limbik qabıq və somatosensor 
qabıq sahələri arasında bir başa və dolayı əlaqələr müəyyən edil-
mişdir. Onlar visseral mühitin dəyişiklikləri tənzim etməkdə 
mühüm rol oynayır. 
 
8.6. Əzələ hissiyatı (proprioresepsiya). 
Əzələ reseptorları
 
 
İnsan və heyvanlar lamisə (taktil), görmə, müvazinət, eşitmə 
və digər somatosensor sistemləri vasitəsilə xarici aləm haqqında 
daim məlumat alır və müvafiq hərəki aktları icra edir. Onlar eyni 
zamanda bədəndə yaranan mexaniki təsirlər, bədən hissələrinin 
məkanda vəziyyəti, skelet əzələlərinin funksional gərginliyi, əzələ 
tonusu, əzələ və dayaq (sümük, bağ, vətər) ünsürlərinin bir-birləri 
ilə qarşılıqlı münasibətləri haqqında sistematik olaraq informasiya 
alırlar. 
İnsan və heyvanların həyat fəaliyyətində əzələ hərəkətləri çox 
önəmli rol oynayır. Davranış aktlarının, demək olar ki, hamısı 
əzələ  hərəkətləri ilə müşayiət olunur. Əzələ  hərəkətlərinin incə 
tənzimi  əksəriyyət orqanizmlərin davranışı üçün birinci dərəcəli 
əhəmiyyət kəsb edir, bu xüsusilə ali heyvanlarda və insanda 
olduqca vacib fizioloji tələbat kimi meydana gəlmişdir. 
Bədən hərəkətləri haqqında informasiyanı eyni zamanda bir 
neçə tip reseptorlar verir, bu reseptorlar sklet-əzələ sisteminin hər 
yerində, hərəki reaksiyalar icra olunan bütün bədən hissələrində 
yayılmışdır. Amma skelet əzələləri, onları sümüklərə birləşdirən 
 
372 
vətər və bağlar, habelə oynaq kisələri  əzələ hissiyatı  təmin edən 
sensor hüceyrələri ilə daha zəngindir. Bizim mərkəzi sinir sistemi 
üçün bədəndə baş verən hərəkətlər haqıqnda mümkün qədər geniş 
və  dəqiq informasiya lazımdır, ona görə  də beyin bir neçə 
kanaldan gələn hərəki informasiyaları təhlil etməyi üstün tutur. 
Əzələ hissiyyatı dedikdə adətən skelet əzələlərindən və 
vətərlərdən gələn hissi siqnallar nəzərdə tutulur. Görkəmli fizioloq 
Çarlz  Şerrinqton hələ keçən  əsrin  əvvəllərində dayaq-əzələ 
sisteminin bütün sensor siqnalları proprioresepsiya, bu sistemə 
məxsus reseptorları proprioreseptorlar adlandırmışdır. Hə  əzələ 
hissiyatı, nə proprioresepsiya dərk edilən hissiyyat deyildir. Amma 
proprioreseptorların bir qismi dəri reseptorları ilə bir yerdə 
ətrafların (ayaq və əllərin) vəziyyəti və hərəkətlərinə dair hisslər-ki-
nesteziya yaradır, bu artıq dərk edilən hisslərə aiddir. XIX əsrdə 
yaşamış fizioloq Ç.Bell onu «altıncı hiss» adlandırmışdır. O, ilk 
növbədə ali heyvanlara və insana məxsusdur. Kinesteziya həm də 
bizim bədən qüvvəsi, ağırlığı  və  cəhdləri haqqında duyğuları da 
əhatə edir. 
Proprioreseptorlar bir çox onurğasız heyvanlarda vardır, onlar 
xüsusən buğumayaqlılarda mühüm rol oynayır. Bədən 
seqmentlərini və buğumlu  ətrafları idarə edən xüsusi qrup 
əzələlrin inkişafı onlarda ixtisaslaşmış müxtəlif tip reseptorların 
əmələ  gəlməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Xərçəngdə  ən sadə 
reseptor  əzələnin tarımlığını hiss edən reseptordur. Tarımlıq 
reseptorları sinirlənən  əzələlər arasında, səthə yaxın yerlərdə 
lokallaşır və  mərkəzi sinir sisteminin eferentasiyaları sayəsində 
çox incə bir surətdə  tənzimlənirlər. Mərkəzin motoneyronları bu 
reseptor hüceyrənin həssaslığını artıra və ya azalda bilər. 
Onurğalı heyvanların təkamülündə ixtisaslaşmış  əzələ 
reseptorları gec əmələ  gəlmişdir. Bəzi tədqiqatçılar belə hesab 
edir ki, balıqlarda bədən əzələlərində sensor sinir ucları yoxdur və 
ya çox azdır. Balıqların ancaq bəzi növlərində üzgəclərin əsasını 
əhatə edən əzələlərdə  və birləşdirici toxumada sərbəst hissi sinir 
ucları  aşkar edilmişdir, onlar üzgəclərin  əyilmələrini idarə 
etməkdə  iştirak edirlər. Amfibilər heyvanlar aləmində ilk əzələ 
downloaded from KitabYurdu.org

---