Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
393 
funksiyası medial dizcikli cisim icra edir. Somatosensor və görmə 
sensor sistemlərdə olduğu kimi, rele xarakterli talamik 
neyronların baş beyin qabığına proyeksiya olunduğu sahələr 
qabığın ilkin eşitmə  mərkəzlərinə müvafiq gəlir.  Əvvəllər zənn 
edirdilər ki, baş-beyin böyük yarımkürələri qabığında, gicgah 
nahiyəsində bir ilkin eşitmə  mərkəzi mövcuddur. Primatlarda, 
eləcə  də insanda baş-beyin qabığına məxsus olan çoxlu eşitmə 
sahələri (əsasən də gicgah payının dorsal hissəsində) olduğu 
müəyyən edilmişdir. Belə  təsəvvürlər də var ki, eşitmə qabıqda 
daxili qulaq ilbizinin koxleotipik quruluşu (özünəbənzərliyi və 
tonotipik mənzərəsi ilbiz boyunca səs tonlarına köklənmə 
ardıcıllığı) əks etdirən «nümayəndəliklər» mövcuddur. Tonotopik 
«nümayəndəlik» səslərə tezlik göstəricilərinə görə geniş 
diapazonda reaksiya vermək funksiyasına malik olduğu güman 
edilir (şəkil 8.12). 
 
Şəkil 8.12. Əsas eşitmə yolları (beyin sütununun arxadan görünüşü, 
beyincik, baş-beyin yarımkürələri çıxarılmış): 1-beyin qabığına (yuxarı 
gicgah qırışığı), 2-talamus, 3-Yuxarı təpələr, 4-aşağı təpələr, 5-retikulyar 
formasiya, 6-İlbizin arxa və ön nüvələri, 7-daxili dizəbənsər cism, 8-
 
394 
yuxarı beyincik yolu, 9-beyinciyin soxulcanı, 10-beyinciyin orta ayağı, 
11-eşitmə xətti, 12-uzunsov beyin, 13-yuxarı zeytun, 14-spiralvarı düyün, 
15-ilbizdən, 16-IV mədəcik. 
8.12. Səsin istiqamətinin təyini. Eşitmə duyğusu 
 
Hər iki qulaq eyni cür işləyir, onlar səs mənbəyini səs tonları 
və başın hər iki tərəfində onları tutma müddətləri arasındakı 
fərqlərə görə  təyin edə bilər. Səsi  əvvəlcə  səs mənbəyinə yaxın 
olan qulaq tutur. Alçaq səslər böyük dalğa uzunluğuna malik 
olduğuna görə başın yanından otüb keçə bilir və bir qulaq o biri 
qulaqdan səsi tez tutur. Əgər səs mənbəyi öndə  və ya arxada, 
bədənin orta xətti üzrə olarsa, onun, hətta minimal yerdəyişməsi 
həmin səsi tutmağa imkan verir. Bu kimi qabiliyyət insanda yaxşı 
inkişaf etmişdir. Səsin gəlmə müddətləri arasındakı minimal fərqi 
duymaq eşitmə siqnallarının eşitmə  mərkəzlərində (koxelyar 
nüvə, yuxarı zeytun nüvələri, dördtəpəli cismin arxa təpələri, 
qabığın eşitmə zonaları) konvergensiyası  və analizi sayəsində 
mümkündür. Yüksək tezliyi olan səslərin dalğa uzunluğu başın 
ölçüləri ilə müqayisədə kiçikdir və başdan əks olunur. Bu hal sağ 
və sol qulaqa gələn səslərin intensivliyində fərq yaradır, insanda 
qulaqlar bu fərqi tutmağa qadirdir. 
İnsanda eşitmə duyğuları yaxşı inkişaf etmişdir.  İnsanlar 
kifayət qədər geniş diapazonda olan səsləri (16Hs-dən 20min Hs-
ə qədər, musiqi səsləri şkalasına görə 10 oktavaya yaxın səsləri) 
qavraya bilirlər. Yaşla  əlaqədar olaraq insanın yüksək səs 
tezliklərinə  həssaslığı  zəifləyir, ona görə  də  eşitmə diapazonu 
yaşlı  və ahıl adamlarda get-gedə azalır. Tezliyə görə yaxın olan 
iki səs arasında  ən az fərqi tutmaq bacarığı  səsləri fərqləndirmə 
qabiliyyəti kimi xarakterizə edilir. 
Eşitmə həssaslığının mütləq qapısı deyilən anlayış mövcuddur. 
Bu, səs qıcığı  təqdim edilən halların 50%-ində  səsin minimal 
qüvvəsini hiss etmək qabiliyyətidir. Eşitmə həssaslığının minimal 
və maksimal həddi səsin tezliyindən (dalğa uzunluğundan), 
eşitmə reseptorları  və  eşitmə yollarının morfofunksional 
vəziyyətlərindən, yaşdan və digər faktorlardan asılıdır.  İnsanın 
maksimal eşitmə  həssaslığı  səslərin 500Hs-dən 4000Hs-ə  qədər 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
395 
olan diapazonundadır.  İnsanda nitq sahələri və onların 
qavranılması bu diapazonda baş verir. 500Hs-dən aşağı tezliyi 
olan səslərə qarşı  həssaslıq insanda azalır. Bu insanı daim alçaq 
səsləri və küyləri hiss etmək hallarından qismən qoruyur. 
8.13. Görmə sensor sistemi. İşıq və işığa həssaslıq 
 
Beyin görmə orqanı vasitəsilə sensor məlumatların 90%-dən 
çoxunu alır. Gözün torlu qişası elektromaqnit şüalarının dalğa 
uzunluqları 400-800 nm intervalında olan hissəsini qəbul edir. 
Görmə orqanının fizioloji rolu, birincisi, bu optik cihaz xarici 
mühit əşyalarından işığı toplayıb torlu qişada xəyala çevirməkdir, 
ikincisi isə torlu qişada alınan xəyalları sinir siqnallarına çevirib 
görmə qabığına nəql etməkdir. Günəşin və qalan kainatın işığı 
Yer üzündə yaşayan canlı orqanizmlərin həyatında olduqca mü-
hüm rol oynayır. Onların böyük əksəriyyəti günəş  şüalarının 
bilavasitə  təsirlərinə  məruz qalır. Canlı orqanizmlər cansız 
cisimlər kimi işıq şüaları əks etdirirlər, Günəş və Kainat işığı, bu 
əks olunan işıq birlikdə yer üzündə işıqlılıq, işıqlı mühit yaradır. 
Təbii işığın spektrində nə çox, nə də az fiziki enerji daşıyan dar 
bir zona var ki, o görünən işıqdan ibarətdir, ona ağ  işıq deyilir. 
İnsan və heyvanlarda bu işığı görmək üçün xüsusi görmə üzvləri, 
gözlərin işığa həssas reseptorları (fotoreseptorlar) və görmə 
prosesi təmin edən spesifik sinir mexanizmləri meydana 
gəlmişdir.  İnsan xarici aləm haqqında informasiyanın 85-90%-i 
qədəri məhz gözlərinin görmə qabiliyyəti sayəsində əldə edir. 
Canlı orqanizmlərin işığa qarşı  ən bəsit həssaslığı  səpkin 
(diffuz) işıqlığın ayrı-ayrı çalarları ayırd etmək qabiliyyəti ilə 
əlaqədardır. Mürəkkəb heyvan orqanizmlərinin böyük əksəriyyəti 
işıqlığın surətli dəyişiklikləri və lokal fərqləri hiss etmək və 
qavramaq qabiliyyətinə malikdir. Bu, görmə sahəsində 
hərəkətləri, yerdəyişən cansız və canlı obyektləri görmək, təyin 
etmək, izləmək imkanları yaradır. Bu kimi funksiyalar tələb edir 
ki, görünən hərəkət və ya obyektlərin obrazları fotoreseptor 
ekranında mütləq təkrar yaransın və əks olunsun. 
Bir çox heyvan orqanizmləri görmə obrazları  və  təsvirləri 
 
396 
fotoreseptor ekranında, gözün tor qişasında fokuslaşdırmaq, 
tanımaq və manipulyasiyalara uğratmaq xassələri kəsb etmişdir. 
Onlar diffuz işıqlığın parlaqlıq və polyarlıqları  fərqləndirmək, 
hərəkət səmti seçmək və naviqasiyada ondan istifadə etmək 
iqtidarı qazanmışdır. 
İbtidai heyvanlar aləmində  ətraf mühitin işıqlıq dərəcələri və 
işıqlığın mənbələrini hiss edə bilən bəsit görmə orqanlarından 
tutmuş nisbətən mürəkkəb görmə orqanlarına qədər müxtəlif 
quruluşlarda təşkil olunmuş çeşidli görmə sensor sistemlərə rast 
gəlmək olar. Həşəratlarda fəaliyyət göstərən çox gözcüklü görmə 
orqanları (faset gözlər və gözlərin digər formaları) onurğasızlarda 
işıqlığın müxtəlif xassələri qavramaq bacarığından xəbər verir. 
Bir sıra onurğasızlarda və onurğalıların, demək olar ki, hamısında 
cüt, bilaterial (binakulyar) görmə orqanı-gözlər formalaşmışdır. 
Bu halda iki gözdən gələn görmə siqnalları inteqrasiya olunaraq 
orqanizmə ətraf mühitin işıqlılığının dərinliyi, genişliyi, yaxın və 
uzaqlığı duymaq imkanları verir. Bu, işığa həssaslığın, görmənin 
daha mükəmməl səviyyəsidir. Bir çox heyvan növləri, o cümlədən 
insan işıq spektrinə məxsus rəngləri duymaq qabiliyyəti nümayiş 
etdirir, rəngli görmə görmənin  ən mürəkkəb və ali forması kimi 
inkişaf etmişdir. 
 
8.14. Fotoresepsiya
 
 
Fotoreseptor hüceyrələr heyvan orqanizminin yalnız müəyyən 
yerlərində,  əsasən də baş hissəsində lokallaşmışdır.  İşığı 
qavramaq üçün ixtisaslaşmış  bəsit görmə orqanı ibtidai 
onurğasızlardan olan bağırsaqboşluqlarda rast gəlinir. İşığa həssas 
hüceyrələrin və orqanların filogenetik inkişaf xətti onurğasızlar 
aləmində xeyli divergensiyalara məruz qalmış, işığı  qəbul edən 
çuxurcuqlar, daraqcıqlar, kiprikciklərin modifikasiyalarından 
tutmuş xeyli mürəkkəb quruluşlu gözcüklər və gözlər kimi 
orqanlara qədər təkamül etmişdir. Aşağıda onurğasızlarda rast 
gələn gözcük və gözlərin müxtəlif tipləri göstərilmişdir (şəkil 
8.13). 
downloaded from KitabYurdu.org

---